در مطلب «پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران» به تفصیل تمامی جوانب قلمزنی ایرانی را بررسی خواهیم کرد. سری به کاوش‌های باستان‌شناسان می‌زنیم و آثار قلمزنی معروف ایران را معرفی می‌کنیم. دوره‌های درخشان این هنر در ایران را واکاوی کرده و سری به موزه‌های برلین و سن پترزبورگ می‌زنیم. مطلب زیر چکیده‌ای از تاریخ قلمزنی از دوران ماقبل تاریخ تا زمان معاصر است، امیدواریم که از مطالعه آن لذت ببرید.
زمانی که بشر با فلزات و نحوه شکل‌دهی و ریخته‌گری آن‌ها آشنا شد را می‌توان به عنوان نقطه آغاز فلزکاری در نظر گرفت. دقیقا مشخص نیست که چه زمانی، کجا و توسط چه کسانی این صنعت ابداع شد. مورخان احتمال می‌دهند که نژاد‌های گوناگون بشر، در نقاط مختلفی از جهان، در حدود 5 تا 10 هزارسال قبل از میلاد با فلزات و نحوه ذوب آن‌ها آشنایی داشته‌اند. از آنجا که قلمزنی یکی از انواع صنعت فلزکاری است بنابراین تاریخ آشنایی انسان با این هنر را به ماقبل تاریخ نسبت می‌دهند. در ادامه در مجله فروشگاه صنایع دستی آرامان به اعماق تاریخ سفر کرده و پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران را تا به امروز واکاوی می‌نماییم.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران؛ قلمزنی پیش از مهاجرت آریایی‌ها
پیش از ورود آریایی‌ها به ایران اقوام مختلفی در پهنه گسترده این فلات زندگی می‌کردند، از مشهورترین این اقوام که دارای تمدن های نسبتا پیچیده‌ای نیز بوده‌اند می‌توان به عیلامی‌ها، کاسی‌ها، لولوبی‌ها، تمدن شهر سوخته و جیرفت اشاره کرد. مس اولین فلزی بود که انسان توانست آن را ذوب کند و ابزار مورد نیازش را بسازد، پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران هم با فلز مس گره خورده است. جالب است بدانید که قدیمیترین کوره‌های ذوب مس در تل ابلیس کرمان یافت شدند که برخی آن را مربوط به تمدن جیرفت می‌دانند.
عیلامی‌ها در میان اقوام فوق بیشترین حوزه‌ی قلمرو را در اختیار داشتند و تقریبا هزار سال بر نواحی گسترده‌ای از استانهای خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس امروزی حکومت می‌کردند. آثار مسی بسیاری از شهر شوش کشف شده است که انواع ساده‌ای از قلمکاری در دنیای باستان را نشان می‌دهد.
کاسی‌ها قومی صنعت‌گر بودند که در کوهپایه‌های زاگرس زندگی می‌کردند و آثار یافت شده در دره حسنلو استان لرستان به وضوح نشان می‌دهد که این قوم با ذوب و قلمکاری فلزات آشنا بوده‌اند. پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران نشان می‌دهد که نیاکان ما از روزگاران قدیم این محصولات ارزشمند را به تمدن‌های ساکن در بین‌النهرین صادر می‌کرده‌اند.
به دلیل عدم وجود خط و زبان واحد در دوران باستان بسیاری از زوایای صنعت فلزکاری و سایر صنایع این دوران بر ما پوشیده است، اما از همین آثار به دست آمده نیز می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که سرزمین فلات ایران از حدود 5000 سال پیش بزرگترین قطب تولید و مصرف محصولات فلزی بوده است.
در مقاله‌های صنایع دستی استان فارس و صنایع دستی استان بوشهر در رابطه با صنایع دستی استانهای ایران بیشتر بدانید.
فلزکاری در دوران مادها
با ورود اقوام پرجمعیت آریایی به ایران از نفوذ ساکنان قدیمی‌تر کاسته شد، اما سبک فلزکاری آن‌ها همچنان توسط آریایی‌ها مورد استفاده قرار گرفت. اولین مردمان آریایی که در ایران حکومت مرکزی و گسترده قوی تشکیل دادند مادها بودند. مادها در قرن شش و هفت پیش از میلاد در کوهپایه‌های زاگرس حکمرانی می‌کردند و اقوام بومی این منطقه مانند کاسی‌ها فرمانبردار آن‌ها شدند.
ظروف قلمکاری شده بجا مانده از این دوره در شهرستان هرسین استان کرمانشاه و ناحیه زیویه از توابع سنندج نشان می‌دهد که هنرمندان ماد در پیشینه‌ی هنر اصیل قلمرنی در ایران، به ویژه قلمزنی بر روی مفرغ به مهارت بالایی رسیده بودند. مادها با مردمان آشوری در غرب و سکاها در شمال شرق مجاور بودند و از این دو قوم هم در زمینه هنر قلمزنی بسیار تاثیر پذیرفتند، به گونه‌ای که در آثار این دوره به تبعیت از فرهنگ آشوری نقش حیوانات و درختان پررنگ‌تر شد و همچنین در برخی آثار نقش‌های اساطیری مانند فردی با سر گاو و بدن انسان به چشم می‌خورد.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران در حکومت هخامنشیان
پس از مادها نوبت به پارس‌ها رسید که بر سرزمین ایران حاکم شوند. پارس‌ها پس از مهاجرت به فلات ایران، ابتدا در نواحی شمال و شمال‌غربی ایران ساکن بودند و سپس به تدریج به سمت مرکز و جنوب متمایل شدند. با روی کار آمدن حکومت هخامنشی نقطه عطفی در تاریخ قلمزنی پدید آمد و تمامی ادوار پس از خود را تحت تاثیر قرار داد. بنابه گفته مورخان هنر ترصیع و تزیین فلزات با سنگ‌های قیمتی در این دوره به اوج خود رسید، و در این زمینه آثار ارزشمندی در شوش و همدان کشف شده است.
یکی از مواردی که تاثیر شگرف هخامنشیان بر پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران را نشان می‌دهد، دو ظرف زرین و سیمین مربوط به این دوره است که هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند. این ظرف‌ها به ترتیب 5 و 4 کیلوگرم وزن دارند و آن طور که به نظر می‌رسد، در ساخت آن‌ها مراحل ریخته‌گری و چکش‌کاری به ظرافت هرچه تمام‌تر صورت گرفته است.
تعداد ظروف کشف شده مربوط به این دوره بسیار زیاد است اما با توجه به تصاویر موجود بر دیواره‌های تخت جمشید بسیاری از این آثار باید از بین رفته باشند، چراکه به وفور می‌توان در دیوارنگاره‌ها مشاهده کرد که مهمانان از نواحی مختلف سرزمین‌های تحت حکومت هخامنشیان به رسم هدیه ظرف‌های قلمزنی شده را به دربار پادشاه می‌آورند. متاسفانه بخش بزرگی از پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران پس از حمله اسکندر مقدونی از بین رفت.
قلمزنی در دوران سلوکیان
اسکندر پس از تصرف تخت‌جمشید دستور داد که ظروف موجود را ذوب کرده و به مصارف دیگری برسانند ، بنابراین بسیاری از این آثار ارزشمند از بین رفتند. حکومت جانشینان او تحت عنوان حکومت سلوکیان بر ایران ادامه یافت، در این دوره با توجه فرهنگ یونانی حاکمان آثاری تلفیقی پدید آمد. برای مثال در برخی آثار تصویر مردی مشابه زئوس دیده می‌شود که مشعلی در دست دارد.
اسناد تاریخی و پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران اگرچه در این دوره با فرهنگ یونانی و هلنی تلفیق شد اما هرگز به طور کامل از بین نرفت. مرکز قلمکاری از تخت جمشید به شهرهای مرو و نسا منتقل شد و کوره‌های قلمکاران ایرانی بار دیگر به جوشش افتاد.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران؛ حکومت اشکانیان
دیری نپایید که ایرانیان حکومت بیگانگان را برنتابیدند و یونانیان را سرنگون ساختند. اینبار قرعه تشکیل حکومت به نام پارت‌ها افتاد. پارت‌ها سوارکاران ماهری بودند و با تضعیف پارس‌ها قدرت را در شرق و مرکز سرزمین ایران به دست گرفتند. این قوم شاهنشاهی اشکانی را به پایتختی شهر صددروازه تشکیل دادند و در حدود 500 سال بر ایران حکومت کردند.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران نشان می‌دهد که هنر این در دوره نیز کم و بیش متاثر از هنر دوران هخامنشی بوده است. ساخت مجسمه‌های برنزی و مفرغی در زمان اشکانیان رواج یافت و چند نمونه از این موارد در تپه‌های مال‌میر استان خوزستان کشف گردید. هم اکنون یک کاسه نقره‌ای اشکانی در موزه برلین و یک ظرف طلایی، مربوط به این دوره در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شوند.
انواع سبک های قلمزنی و ابزارهای آن را در این مقاله از فروشگاه اینترنتی آرمان بخوانید.
ساسانیان و هنر قلمزنی
پس از هرج و مرج بسیار حکومت اشکانیان رو به افول گذاشت و اردشیر بابکان، فرمانده‌ای از قوم پارس، با شکست دادن سایر رقیبان، بر کرسی پادشاهی ایران تکیه داد و شاهنشاهی ساسانی را تاسیس نمود. در این دوره ارتباط ایران با سایر نقاط جهان و به ویژه روم باستان بیشتر شده بود و تبادل هنر و آثار هنری نیز در این زمان به میزان زیادی رشد داشت.
اشیا به جا مانده از این دوره بیشتر نقره‌ای هستند که گاهی طلاکاری شده‌اند. طرحهای روی ظروف بیشتر شامل تصاویر شکار شاه و مجالس بزم است که با نقوش گلبرگ و پرندگان تزیین گردیده و آثار نفیسی را پدید آورده است. از طرحهای بی‌سابقه در پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران که بر روی ظروف دوران ساسانی به چشم می‌خورد، وجود ساز و نوازندگان آن‌ها روی این آثار نفیس بوده که به نوبه خود جالب توجه است.
با توجه به وسعت حکومت ساسانیان هنوز هم هر از چند گاهی آثاری مربوط به این دوره در برخی از نواحی ترکیه امروزی کشف می‌شود. البته ناگفته نماند که جنگ‌های مکرر ایران و روم و همچنین حمله اعراب به ایران باعث شد که بسیاری از این آثار به عنوان غنیمت به غارت بروند و امروزه در خارج از مرز‌های ایران کشف شوند.
قلمزنی روی چوب چگونه انجام می شود را در این مقاله از آرامان بخوانید.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران پس از اسلام
پس از حمله‌ی اعراب به ایران و مواجه آنان با ظروف زیبای قلمزنی، این ظروف در میان آنان ارزش زیادی پیدا کرد و طبیعتا برخی از آنان در پی ساخت این ظروف برآمدند و در این مسیر از هنرمندان قلمکار ایرانی کمک گرفتند. به همین علت شالوده اصلی هنر اسلامی، به ویژه در حوزه قلمزنی وامدار پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران است.
بسیار از جوانب هنر مورد علاقه اعراب مسلمان قرار نگرفت و برخی از آنان مانند مجسمه‌سازی به طور کلی نابود شدند. برخلاف این موارد قلمکاری پس از خوابیدن گرد و غبار جنگ دوباره در ایران رونق گرفت، اگرچه تا زمان سلجوقیان نتوانست به همان اوج قبلی خود برسد اما آثار به دست آمده در نواحی تحت حکومت خلافت اسلامی، نشان از یکه‌تازی فرهنگ و ظروف قلمزنی ایرانی در این دوران دارد.
سامانیان، احیاگران قلمزنی در ایران
همانطور که گفته شد قلمزنی در ایران پس از حمله اعراب اگرچه کم‌فروغ بود اما توانست روی پاهای خود بیایستد. این هنر بیشتر محدود به حک کردن آثاری با خط کوفی و طرحهای اسلیمی ساده بود و تا دوران سامانیان به همین منوال ادامه داشت. در تاریخ هنر ایران و به خصوص پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران، شاهان سامانی نقش پررنگی دارند.
در این دوره هنر باز مورد توجه حکومت قرار گرفت و اینبار علاوه بر طرحهای باستانی ایرانی که شامل پرندگان، گیاهان و تمثال بزرگان میشد، نقوش اسلیمی هم به آثار اضافه گشت و تا به امروز هم در آثار قلمزنی به کار می‌رود.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران؛ سلسله سلجوقیان و هنر
اگر بگوییم در این دوره هنر قلمزنی به حد اعلای خود رسید، گزاف نگفته‌ایم. شاهان سلجوقی علاقه زایدالوصفی به هنر فلزکاری نشان می‌دادند و در همین راستا میناگران و قلمکاران ایرانی را بسیار مورد توجه قرار دادند. با توجه به حکومت وسیعی که سلاجقه داشتند قلمکاری در سرتاسر خاورمیانه و آسیای مرکزی گسترانیده شده و آثار نفیس بسیاری به دست توانای هنرمندان ساخته شد.
در این دوره خراسان مهد قلمزنی ایران بود و سبک‌های بسیاری در قلمزنی پدید آمد. از معروف ترین این سبک‌ها می‌توان به مشبک‌کاری اشاره کرد که در پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران، جایگاه مهمی دارد. متاسفانه پس از حمله مغول شدت خرابی‌ها به حدی بود که قلمکاری به طور کلی از خراسان برچیده شد و هنرمندان بیشتر به سمت غرب و مرکز فلات ایران کوچیدند.
هنر قلمزنی یکی از هنرهای ماندگار و صنایع دستی زنجان است که سابقه انجام آن در این استان به 900 سال پیش برمی‌گردد. دوران شکوفایی این صنایع دستی استان زنجان در عصر سلجوقیان بوده است و هنرمندان و اساتید قلمزنی بسیاری در این خطه پرورش یافته‌اند.
تشخیص یک اثر قلمزنی اصل چگونه است را در این مقاله از آرامان بخوانید.
قلمزنی در دوران ایلخانی و تیموری
پس فروکش کردن طمع مغولان و تقسیم غنائم، برخی از حکمرانان مغول به فرهنگ ایرانی علاقه‌مند شدند و درصدد حمایت از آن برآمدند. اندک اندک کارگاه‌های قلمزنی مجددا سربرآوردند و شهرهای آذربایجان و شیراز در این عرصه پیشگام شدند. در این دوره هنر خوشنویسی بر روی فلزات رایج شد و دُرنشاندن و ترصیع بر روی ظروف قلمکاری شده ادامه یافت.
پس از حمله تیمور به ایران، نه تنها آسیبی به قلمزنی وارد نیامد، بلکه به سبب علاقه تیمور به هنر دچار پیشرفت چشمگیری شد. تمامی هنرمندان بار دیگر در خراسان گردآورده شدند و کارگاه‌های عظیم قلمزنی به راه افتاد. پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران نشان می‌دهد که در این دوره قلمکاری به همه جوانب زندگی مردم رسوخ نمود و ظروف کاربردی بسیاری مانند آفتابه و لگن توسط صنعتگران تولید شد.
پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران، از صفویه تا دوران معاصر
دوره صفویان با توجه به قرار گرفتن اصفهان در مرکز حکومت، بسیار از قلمکاران به این شهر کوچیدند و تحت حمایت پادشاه قرار گرفتند. آثار دوره صفوی به دلیل به کار رفتن رنگ‌های لاجوردی و آبی در زمینه‌کار بسیار مشهورند. همچنین قلمکاران صفوی با استفاده از غنای پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران موفق به خلق ماندگارترین آثار قلمزنی جهان شدند که تا امروز هم دیدگان را متحیر می‌سازد. همین روند و همان سبک ها در دوره‌های بعدی نظیر زندیه و قاجاریه و پهلوی هم ادامه داشت.
یکی از مشکلاتی که امروز گریبانگیر صنعت قلمزنی گردیده همین یکنواختی سبک‌ها و بازاری شدن محصولات قلمزنی است. که باعث شده هنرمندان صرفا از الگو‌های سلجوقی و صفوی الگوبرداری کنند و دست به ابداع طرحهای جدید نزنند. اگرچه در دوران معاصر هنرمندانی نظیر استاد محمود دهنوی، در تحول و احیای سایر سبک‌ها بسیارکوشیدند و نتایج خوبی هم بر‌جای گذاشته‌اند.
هنر قلمزنی در دوره قاجار
کشور ایران از زمان‌های گذشته همواره خواستگاه خلق آثار هنری و هنرهای اصیل بوده است. این هنرها با توجه به آداب و رسوم و شرایط مردم شکل می‌گرفته است. پیشینه هنر اصیل قلمزنی در ایران نیز از زمان‌های بسیار دور به‌جامانده است. در ادامه به بررسی هنر قلمزنی در دوره قاجار می‌پردازیم.
هنر قلمزنی در دوره قاجار به علت بی‌توجهی و بی‌اعتنایی حاکمان آن دوره به هنر و همچنین حمایت نکردن هنرمندان هنرهای زیادی از جمله هنر قلمزنی ضعیف و ضعیف‌تر شد. در دوره قاجار ساخت لوازم قلمزنی با استفاده از نگارش و خطوط خوشنویسی، طلاکوب، اسطرلاب سازی و مشبک‌کاری رواج داشته است. در این دوره سنت ساخت علامت‌ها آغاز شد و تا امروز نیز به همان صورت ادامه دارد. این سنت خود یکی از مکاتب هنر قلمزنی محسوب می‌شود.
در دوره قاجار هم‌زمان ساخت وسایل کاربردی و روزمره با استفاده از مس سفید شده به شکل لگن، سینی، طاس و از این دسته ظروف رواج یافت؛ بنابراین هنرمندان آن دوره بر روی ظروف مسی قلم‌زنی‌های زیبایی انجام می‌داند. قلمزنی بر روی ظروف مسی و همچنین ظروف برنجی شامل نقوش اسلیمی و گل‌هایی به صورت درهم پیچیده است که نقش و طرحهای حیوانات و پرندگان را دربرگرفته است. نقش گل، برگ مو، پیچک و بسیاری از گل‌های دیگر که بر روی ظروف مسی مشبک‌کاری که هنرمندان آن دوره قلمزنی می‌کردند از ویژگی‌های بارز هنر قلمزنی در دوره قاجار است.
اما همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد در اواخر دوره قاجار حاکمان این حکومت به هنر و هنرمندان توجه و اعتنایی نداشتند و همین امر باعث شد تا رفته‌رفته بازار این هنرمندان رو به کساد برود. در واقع تعداد اشیای معمولی و بازاری قلمزنی در بازار زیاد شد و این موضوع تا سال‌ها ادامه داشت و باعث ضعیف شدن این هنر در این دوره شد.
پیشنهادات آرامان برای محصولات قلمزنی
بشقاب ۲۵ سانت ریز قلم قلم زنی
ظرافت و جزییات یک اثر قلمزنی همواره به ارزش و اصالت آن می‌افزاید، در بشقاب قلمزنی که توسط گروه آرامان به شما پیشنهاد می‌شود می‌توانید شاهد معجزه سبک ریز قلم باشید. در این سبک استادکار به وسیله یک قلم نیم‌بر و با مهارت هرچه تمام‌تر بر صفحه فلز نقش می‌زند و در نهایت این اعجاز قلم و فلز در اختیار شما قرار خواهد گرفت. بشقاب 25 سانت ریز قلم قلم زنی می‌تواند هدیه‌ای ماندگار و منحصر به فرد برای کسانی باشد که دوستشان دارید.
بشقاب ۲۵ سانت ریز قلم قلم زنی
شکلات خوری بدون پایه قلم زنی
زیبایی بی حد و حصر ظروف قلمزنی هر چشمی را متحیر می‌سازد. ظروفی که علاوه بر یک کالای تزیینی، می‌توانند کالایی کاربردی و با دوام باشند. شکلات خوری بدون پایه قلم زنی گروه آرامان، هر آنچه ظرافت که یک ظرف قلمکاری شده باید داشته باشد را داراست و می‌تواند یک هدیه به یاد ماندنی برای عزیزانتان باشد.
شکلات خوری بدون پایه قلم زنی
سوالات متداول هنر قلمزنی
این کوره ذوب مس در استان کرمان در تل ابلیس قرار دارد که قدمت آن به تمدن جیرفت بازمیگردد.
اکثر طرحهایی که در این دوره روی ظروف نقش بسته شامل نقش شاهان، تصاویر شکار و بزم همراه با طرحهای گیاهان و گل است.
به خاطر حضور اعراب در این دوره قلم زنی بیشتر برای حک کردن نوشتههای کوفی و طرحهای اسلیمی مورداستفاده قرار میگرفت.
در این دوره از این هنر بیشتر برای نوشتن و خوشنویسی روی فلزات استفاده میشد.
نکات مهم درباره‌ی هنر اصیل قلمزنی در ایران
- سرزمین ایران از دیرباز مهد صنعت فلزکاری بوده و قلمزنی به عنوان زیرمجموعه‌ای از قلمکاری همواره مورد توجه مردمان ایران قرار داشته است.
- پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران به دوران ماقبل تاریخ و حدود 5000 سال قبل بازمیگردد. مردمان ساکن فلات ایران حتی پیش از مهاجرت آریایی‌ها با این هنر آشنایی داشته‌اند.
- حکومت هخامنشیان و سلجوقیان دو نقطه عطف هنر قلمزنی به شمار می‌روند، اگرچه این حکومت‌ها تحت تاثیر حمله اسکندر و مغول نابود شدند اما تا ابد نامشان در پیشینه ی هنر اصیل قلمزنی در ایران ثبت خواهد شد.
- طرحهای ایرانی در قلمزنی شامل پرندگان، تمثال شاهان و نقوش طبیعت بود که پس از ورود اسلام به ایران با طرحهای اسلیمی تلفیق شد.
- هنر قلمزنی امروز بیشتر وامدار سبک‌های رایج در دوران صفوی و سلجوقی است و قلمکاران ایرانی بیشتر از آثار این دوران‌ها الگو می‌گیرند.