هنر نگاگری یا مینیاتور از هنرهای قدیمی ایرانی بوده که درحال حاضر نیز هنرمندان زیادی در این عرصه فعالیت می‌کنند. در واقع طراحی سنتی بر اساس احساس و ادراک هنرمند ایجاد شده و موضوعات متنوعی دارد، یکی از زیرشاخه‌های طراحی سنتی نیز هنر نگارگری است. این هنر در بین دیگر زیرشاخه‌های طراحی سنتی از رنگ‌آمیزی، طرح، نقوش و موضوعات گستره‌تری بهره‌مند بوده است.
هنر نگارگری در ایران در فهرست آثار ثبت شده در یونسکو قرار دارد و یکی از دلایل آن، سابقه دوازده هزار ساله این هنر در ایران است. در ادامه بیشتر با پیشینه ی نگارگری در ایران آشنا شده و مکاتب آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. با ما همراه باشید.
معرفی هنر نگارگری
نزدیک‌ترین پیوند میان احساس و تفکر با استفاده از هنر نقاشی صورت می‌گیرد. نگاریدن و نگاشتن در فرهنگ‌های مختلف با معانی متعددی از جمله نقش و نقاشی معرفی می‌شوند. در واقع هنر نگارگری، همان نقش زدن بر روی اشیاء کاربردی یا بوم به صورت بسیار دقیق و زیبا است. این نوع نقاشی‌ها و نقش‌ها به دور از واقعیت بوده و هنرمند تلاش کرده است تا با توجه به احساس و ادراک خود، موضوع مشخصی را به تصویر بکشد. باید توجه در هنر نگارگری، هنرمند از هیچ‌گونه سایه روشنی استفاده نکرده و دورگیری یا قلم‌گیری طرح‌ها در آن بسیار اهمیت دارد.
این هنر از جمله مهم‌ترین هنرهای خاور نزدیک شناخته می‌شود. همچنین هنر نگارگری ایرانی را نوع مینیاتور نیز می‌دانند. مینیاتور اما یک واژه فرانسوی بوده که به هنرهای دستی ظریف و کوچک گفته می‌شود و پس از آشنایی دنیای غرب با نگارگری ایرانی، به علت اندازه در نقوش و طرح‌ها، هنرمندان غربی واژه مینیاتور را برای نگارگری ایرانی نیز استفاده می‌کنند. این هنر قدیمی ایرانی از نظر نوع طراحی و زیبایی با مینیاتورهای ژاپنی و چینی و از نظرفنی با مینیاتورهای غربی بسیار متفاوت بوده و تنها وجه اشتراک نگارگری ایرانی با آن‌ها، اندازه کوچک و ظریف است.
ویژگی‌های هنر نگارگری ایرانی
این هنر دارای ویژگی‌های فراوانی بوده که در ادامه برخی از مهم‌ترین آن‌ها بیان می‌شوند؛
- نزدیکی زیاد با عرفان و حکمت‌ها الهی
- توجه به نمادگرایی در نگارگری و استفاده از نقش‌های ایرانی تمثیلی
- تصویرسازی فضاهای معنوی در پیشینه ی نگارگری
- تصویرگری از پیکره انسان از تمامی جهات علی‌الخصوص تمام رخ
- تصویرگری حیوانات از جهت نیم رخ
- نشان دادن بهترین زاویه از اشیا و اجسام در نگارگری
- استفاده از خطوط منحنی در نگارگری ایرانی برخلاف خطوط شکسته
پیشینه ی نگارگری در ایران
نگارگری‌هایی که از پیشینیان به جا مانده‌اند، نشان‌دهنده قدمت زیاد این هنر در ایران هستند. در غار دوشه لرستان، نخستین طرح‌هایی که بتوان اسم آن‌ها نقاشی گذاشت، یافت شد. همچنین در سنگ‌تراشی‌های دوره هخامنشیان نیز نوعی نگارگری به چشم می‌خورد. به طور کلی نگارگری‌های کاربردی در ایران با زمینه گچبری از دوره اشکانیان شروع شده و در دوره ساسانیان به اوج شکوه و زیبایی خود رسید.
با ورود اسلام به ایران و تغییر و تحولات سیاسی، شاهد حضور نگارگری ایرانی در کاخ‌های حکمرانان اسلامی هستیم، به طوریکه در دیوارهای کاخ جوسق الخاقانی در دوره عباسیان، نقش‌هایی از نگارگری ایرانی یافت می‌شود. با بازگشت حکومت به دست ایرانیان و شروع سلسله‌ها سامانیان، غزنویه و آل بویه، قدرت به هنرمندان بازگشت و اغلب هنرهای دستی در آن اون دچار تغییراتی نظیر تلفیق هنر ایرانی با اسلامی شده بودند.
به طور کلی در تقسیم‌بندی پیشینه ی نگارگری، چهار دوره وجود دارد؛
1. هنر نگارگری در ایران باستان، دوران پیشاتاریخی تا دوران مغول‌ها
همانطور که گفته شد، هنر نگارگری در قبل از شروع تمدن اسلامی نیز در ایران وجود داشته و یکی از نشانه‌های آن، کتاب آیین مانوی بوده که هدف از طراحی این کتاب، آموزش به پیروان این آیین از طریق تصاویر و طراحی‌ها بوده است. ردپای نگارگری در بررسی این‌گونه آثار کاملاً قابل مشاهده است.
2. دوره میانه پیشینه ی نگارگری، از بین رفتن مغول‌ها تا اواسط دوره صفوی
تبدیل دیوارنگاره به نگارگری درون کتاب، در این دوران اتفاق افتاد. در دوران سلطنت مغول‌ها، تولید کتاب‌های نگارگری رواج بسیاری داشته است. در دوران صفوی اما، هنرمندان نگارگر ایرانی تحت تأثیر هنرمندان و نقاشان اروپایی قرار گرفتند و در تلاش بودند تا عناصر هنر غربی را نیز به آثار خود اضافه نمایند.
3. احیای هنر نگارگری ایران در قرن 13 هجری قمری
در قرن 13 هجری قمری، تجددگرایی در اغلب هنرهای ایران صورت گرفت و موجب بازگشت به گذشته نگارگری شد. به طوریکه استادان هنر نگارگری در تلاش بودند تا از میان مرز سنت و مدرنیته عبور کرده و هنر استادان پیشین خود را احیا نمایند.
4. نگارگری ایرانی جدید، از دوران قاجار تا کنون
از ویژگی‌های اصلی این دوران می‌توان به تلفیق هنر سنتی ایرانی با هنر غربی و ایجاد روش‌های نوین نگارگری، اشاره کرد. استادان مطرح این دوره، حسین بهزاد، محمود فرشچیان، استاد سوسن آبادی هستند که از نگارگران حرفه‌ای ایرانی به شمار می‌آیند و آثار ایشان جزو باارزش‌ترین آثار هنری قلمداد می‌شود.
مکاتب و پیشینه ی نگارگری در ایران
مرکزیت محل قدرت و ثروت موجب شده است تا هنرمندان با میل رغبت و یا زور و اجبار به آن محل کوچ کرده و مکاتب نگارگری را به وجود آورند. به طور مثال زمانی که در حکومت تیموری، پایتخت به هرات منتقل شد، مکتب هرات به وجود آمد. البته این مسئله بدین معنی نیست که در بقیه بخش‌های کشور هنر نگارگری و هنرمندان آن وجود ندارند بلکه تنها مرکز تجمع آن‌ها بیان خواهد کرد و در نتیجه تأثیراتی که این تجمع بر روی ویژگی‌های نگارگری گذاشته است را معرفی می‌کند. در ادامه مکاتب این هنر، بر اساس پیشینه ی نگارگری و به ترتیب وقوع بازگو خواهند شد؛
مکتب بغداد (و مکتب سلجوقی)
محل تجمع هنرمندان از جمله نگارگران ایرانی از بخش‌های مختلف امپراطوری اسلامی در قرن سوم تا هفتم هجری، بغداد بوده است. این مکتب از اواخر دوره عباسیان شروع می‌شود. آثار زیادی از این دوره که توسط هنرمندان ساخته و پرداخته شده‌اند، به جا مانده است. شیوه کار هنرمندان در دوره مکتب بغداد، به صورت کاملاً ایرانی بوده است.
مصور شدن نسخه‌های خطی در این دوره رواج بسیاری داشته، برای مثال می‌توان به کتاب‌های عجایب المخلوقات قزوینی، کلیله و دمنه و مقامات حریری و غیره اشاره کرد. موضوعات اغلب کتاب‌هایی که مصور می‌شدند، دیوان‌های اشعار، اخلاقیات، طب، علوم و شرح حال پادشاهان ایرانی بوده است. شاهانه فردوسی از قدیم تا به امروز، بیشترین آمار نگارگری را در دوران‌ها مختلف و مکتب‌های گوناگون به خود اختصاص داده است.
مکتب بغداد را یک مکتب عربی خالص و اصل نمی‌دانند زیرا که اغلب کتاب‌های خطی مصور شده در مراکزی نگارگری شده‌اند که تحت تسلط سلجوقیان بوده ولی بر طبق مرکزیت بغداد، آن‌ها را جزو مکتب بغداد نام می‌برند. از ویژگی‌های مهم نگارگری‌های این دوره، این است که نویسندگان کتب خطی، بعد از نوشتن متن، بخش‌هایی از کتاب را برای نگارگری و نقاشی خالی می‌گذاشتند تا هنرمند نگارگر در آن بخش‌ها موضوعات بیان شده در متن را نگارگری کند. همین امر موجب شده تا اغلب این نقاشی‌ها به رنگ کاغذ باشند. حالات چهره در مکتب بغداد، بسیار شبیه به نژاد سامی و دارای بین‌های کشیده و ریش‌های سیاه است.
در واقع وجه تمایز آثاری که در بغداد نگارگری شده‌اند با آثاری که شهرهای تحت سلطه سلجوقیان نگارگری شده‌اند، در طراحی چهره‌ها و لباس‌ها است. همچنین لباس‌ها کاملاً رنگارنگ بوده و تزئینات گل و برگ و نقوش هندسی و غیره بر روی آن زیاد است. از جمله هنرمندان نگارگر معروف این دوره می‌توان به عبدالله بن فضل و یحیی حسن واسطی اشاره کرد.
مکتب تبریز اول و پیشینه ی نگارگری در این شهر
مراغه و تبریز با روی کار آمدن ایلخانان و در زمان جمله مغول‌ها، به مرکز فرهنگی ایران تبدیل شد. بر همین اساس به مکتب تبریز اول، مکتب مغول‌ها و یا ایلخانان هم گفته می‌شود که همراه با دوره بعدی یا همان دوره جلایریان، پایه اصلی پیشینه ی نگارگری ایرانی را تشکیل می‌دهند. در این دوره، عناصر و ترکیبات نگارگری چینی وارد ایران شد و همینطور هنرپروری به صورت گروه در کتابخانه‌ها و کارگاه‌های سلطنتی نیز به وجود آمد. هنرمندان دوره ایلخانان، هنر دیداری و تصویری را به شکل یکپارچه درآورده و سعی بر اغدام این دو داشته‌اند.
از مهم‌ترین اقداماتی که در این دوره انجام شد، احداث شهرک فرهنگی و هنری در تبریز به دستور وزیر غازان خان، یعنی رشیدالدین فضل‌الله همدانی بود. این شهرک با نام ربع رشیدی نیز شناخته می‌شود و مکانی برای تجمع هنرمندان و کاتبان ایرانی و خارجی بوده تا هنرمندان با سبک‌های یکدیگر آشنا شده و با هم همکاری کنند. جامع التواریخ نیز در دوره ایلخانان و در ربع رشیدی تولید شد و هنرمندان زیادی با سبک‌های مختلف بر روری آن کار کرده‌اند.
مکتب تبریز اول با مکتب دوران قبلی خود یعنی مکتب بغداد و سلجوقیان، تفاوت‌های آشکاری دارد. نحوه نگارگری ابر و کوه‌ها، پرداختن به چهره‌ها و ترکیب‌بندی نگارگری به نوعی از هنر نگارگری چینی به ارث رسیده و استفاده از طیف رنگی نقره‌ای و پرداختن به لباس‌ها مربوط به هنر بین‌النهرین و بیزانسی است. اما فیگور شخصیت‌ها و حالت‌های بدن و چیدمان کاملاً ایرانی هستند. از هنرمندان سرشناس این دوره می‌توان به احمد موسی اشاره کرد.
مکتب جلایری
بعد از مرگ آخرین پادشاه ایخانان، جلایریان قدرت را به دست گرفتند. در دوره جلایریان، هنرمندان آزادی بیشتری داشتند و کتاب‌آرایی که در دوره ایخانان جمع‌آوری شده بود، دوباره مورد توجه قرار گرفت. حتی در این دوره برخی از پادشاهان نیز شعر می‌گفتند و نگارگری می‌کردند. البته باید توجه داشت، هنرمندان نیز راه مکتب ایلخانی را در پیش گرفتند ولی به طور تجربی آن را جلو بردند.
از آثار برجسته این دوره می‌توان به دیوان خواجوی کرمانی اشاره داشت که یکی از نسخه‌های آن امضای هنرمند معروف جنید بغدادی را نیز به همراه دارد.
به طور کلی آثار دوره مغول‌ها و جلایریان را می‌توان در سه دسته اصلی قرار داد. دسته اول، آثار اصیل ایرانی هستند که اگر تأثیری هم از هنرهای خارجی گرفته‌اند، با این حال پایه اصلی آن‌ها نگارگری ایرانی است. دسته دوم، نگارگری‌های ایرانی تلفیق شده با هنر نگارگری چینی است به طوریکه هنر چینی در آن‌ها بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. دسته سوم، آثار تقریباً بیگانه هستند و هنرهای چینی به طور فزاینده‌ای در آن‌ها مشاهده می‌شود. آثار مکتب جلایری تقریباً همگی از دسته اول هستند و هنرهای خارجی علی‌الخصوص چین در آن‌ها مشاهده نمی‌شود.
مکتب شیراز اول و پیشینه ی نگارگری در این شهر
در سده هشتم هجری، شهر شیراز دارای یک جریان هنری مستقل بوده است. در زمان حمله مغول‌ها نیز با هوشمندی حاکمان این شهر، شیراز تخریب نشد و با همان حاکمان قبلی به کار خود ادامه داد. بسیاری از هنرمندان در سایه حکومت آل اینجو و آل مظفر پناه برده و به ساخت آثار هنری پرداختند. این شهر مرکزی برای هنر اصیل ایرانی بود و در برابر هنرهای بیگانه کاملاً مقاومت می‌کرد.
شکوفایی شعر و ادب فارسی و ظهور شاعرانی نظیر سعدی و حافظ در مکتب اول شیراز بوده است. تصویرسازی و نگارگری کتاب‌های شیراز بسیار ساده و بیشتر شبیه به کتاب‌های ورقه و گلشاه در مکتب سلجوقی هستند. مکتب شیراز به طور مستقل از مکتب بغداد و تبریز عمل کرده است ولی تبادل فرهنگی و هنری نیز با یکدیگر داشته‌اند. استفاده از رنگ‌های درخشان از مکتب شیراز به بغداد و تبریز منتقل شده و تصویرسازی‌های فراخ نیز از این دو مکتب وارد مکتب شیراز شده است. کتاب‌های تولیدی در شیراز با توجه به حجم زیاد آن‌ها به کشورهای دیگر از جمله هند و ترکیه صادر می‌شدند.
از دیگر مکاتب نگارگری به ترتیب، مکتب هرات، مکتب شیراز دوم، سبک ترکمن‌ها، مکتب تبریز دوم، مکتب اصفهان و مکتب قاجار هستند. فن چهره‌سازی در مکتب هرات به وجود آمد و مکتب بخارا نیز دنباله رو همان مکتب هرات است. مکتب شیراز دوم به اواخر دوره تیموریان بر می‌گردد و صفحه آرایی عضور جدانشدنی پیشینه ی نگارگری در این مکتب است. در سبک ترکمن‌ها، فرهاد یکی از هنرمندانی بوده که نسخه خاوران‌نامه را نگارگری کرده است.
مکتب تبریز دوم با شروع حکومت شاه اسماعیل پایه‌گذاری شده و در اغلب آثار این دوره، نوعی عمامه به نام عمام قزلباش بر سر شخصیت‌ها دیده می‌شود. در مکتب اصفهان نقاشی دیواری رونق بسیاری داشته که در واقع ادامه‌دهنده مکتب قزوین است. مکتب قاجار نیز از دوره زندیه شروع و تا دوره قاجار ادامه داشته و نگارگری قهوه‌خانه‌ای در این دوران پدیدار شد.
مراحل انجام نگارگری
در ادامه مبحث پیشینه نگارگری در ایران باید به مراحل انجام این هنر بپردازیم. برای آفرینش یک اثر نگارگری باید مراحل متنوعی طی شود که به‌صورت خلاصه در زیر به توضیح کامل هرکدام از آن‌ها پرداخته‌ایم.
- منتقل کردن طرح روی بوم
برای منتقل کردن طرح و نقش بر روی بوم می‌توان دو شیوه انتقال بر کاغذ و گرد زغال را مورداستفاده قرار داد.
- رنگ گذاری
برای رنگ گذاری در نگارگری ایرانی، استفاده از رنگ‌های تخت و یکدست، به کار بردن خطوط قلم‌گیری مرزهای آن و استفاده از رنگ‌های درخشان و باکیفیت از اهمیت بسیاری برخوردار است.
- ساخت‌وساز نگارگری
برای کامل کردن اثر بعد از رنگ گذاری مراحل تولید و ساخت که شامل تمام مدل‌های قلم‌گیری، پرداز، فضاسازی و صورت‌سازی است، انجام می‌گیرد.
- جدول‌کشی
برای مشخص نمودن محیط درون یک تصویر و محیط خارج یا تعامل منطقی میان فضای دوبعدی با فضای سه بعدی، نگارگر ایرانی در آخرین مرحله کار خود با به وجود آوردن یک کادر صحیح و جدول‌کشی تأثیرات خود را کامل خواهد کرد.
طراحی در نگارگری
طراحی نگارگران ایرانی می‌تواند دنباله‌رو هنر خوشنویسی در خط فارسی است؛ طراحان ایرانی، خوشنویسان حرفه‌ای و چیره‌دستی هم بوده‌اند به همین دلیل راز فن قلم‌گیری را در طراحی و همینطور نگارگری استفاده کرده‌اند. مهم‌ترین خصوصیت اصلی در هنر نگارگری به کار بردن هنرمندان از خطوط منحنی، رعایت نکردن حجم، دوری و نزدیکی وسایل است.
هنرمندان این هنر، با چرخاندن قلم، ضخامت خطوط را می‌توانند در نقاشی تغییر دهند و تکرار کردن این کار می‌تواند باعث به وجود آمدن سایه روشن و حجم در تصویر شود. به‌عبارت‌دیگر خط و قلم‌گیری دو رکن مهم در نگارگری ایرانی محسوب می‌شود.
رنگ و خط در هنر نگارگری
در ادامه مبحث پیشینه نگارگری در ایران باید به رنگ و خط در هنر نگارگری بپردازیم. استفاده از عناصری مانند خط، طرح، رنگ، ابزار و روش‌های اجرا در نگارگری ایرانی از اهمیت منحصربه‌فردی برخوردار است و می‌توان گفت زیربنای هنر نگارگری، از خطوط شکل می‌گیرد. در نقاشی ایرانی، خصوصیات و قابلیت‌های خاصی را دربر می‌گیرد و در دو نقش مهم ظاهر می‌شود.
نخست تفکیک سازی اشکال و محیط‌های گوناگون از هم و دوم جانشینی مناسب برای سایه روشن و حجم خواهد شد. با استفاده از تندی و کندی خط، اشکال و محیط‌ها از هم جدا می‌شود. به شکلی که خطوط اصلی و سایه‌دار را قوی و پررنگ قلم‌گیری نماید و اشکالی که نقش کمتری دارند با خط‌های فرعی و نازک و یا رنگ‌هایی که کم‌رنگ‌تر هستند قلم‌گیری می‌کند. به کار بردن خطوط طرح‌ها رنگ‌ها و ابزارهای گوناگون در اصل زیربنایی هنر نگارگری را به وجود می‌آورد.
نکات مهم درباره پیشینه ی نگارگری در ایران و مکاتب آن
نگارگری از هنرهای بسیار زیبای ایرانی بوده که قدمت 12 هزار ساله دارد. این هنر در دوره‌های مختلف بر اساس تجمع قدرت، مکاتب زیادی داشته که در هرکدام از این مکاتب، بخشی از هنر نگارگری جایگزین یا با هنرهای دیگر تلفیق شده است. هنرمندان زیادی از قدیم‌الایام تاکنون در این حوزه فعالیت می‌کنند. پیشینه ی نگارگری کتاب شاهنامه از دیگر کتاب‌های خطی پربارتر بوده و تقریباً در همه مکاتب، شاهنامه را بر اساس ویژگی‌های نگارگری آن مکتب به تصویر درآورده‌اند.
علاوه بر نگارگری بر روی بوم و کاغذ، نگارگری بر روی اشیا کاربردی نیز رواج زیادی دارد. امروزه تابلوها و دیگر آثار نگارگری مورد استقبال تعدادی زیادی از هنردوستان قرار گرفته و در محیط‌های متفاوت از انواع محصولات این هنر زیبا استفاده می‌شود. علاقمندان به هنر نگارگری می‌توانند با مراجعه به سایت فروشگاه صنایع دستی آرامان، محصولات نگارگری را مشاهده کرده و بر اساس سلیقه خود، با بهترین کیفیت و قیمت خرید نمایند.