ورنی بافی یکی از هنرهای دستی دیرینه مربوط به عشایر کوچ‌رو است که در زمره صنایع دستی استان آذربایجان شرقی به‌حساب می‌آید. ورنی که به آن سوماک نیز گفته می‌شود با گلیم و فرش متفاوت است اما از نظر روش تولید و بافت تا حدی شبیه به گلیم بافی و تا حدی نیز شبیه به قالیبافی است. این صنایع دستی بسیار ساده و سبک است و در عین‌حال زیبایی و ظرافت چشم‌نوازی دارد. امروزه از ورنی برای تولید انواع قالیچه، پادری، پشتی، سجاده، رومیزی و کناره قالی استفاده می‌شود.
درصورتی‌که تمایل دارید با این هنر دستی ظریف، نفیس و کهن بیشتر آشنا شوید در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
ورنی چیست؟
ورنی یکی از صنایع دستی ایرانی است که با بهره‌گیری از مواد اولیه کاملاً طبیعی و در محیطی طبیعی به دست هنرمندان کوچ نشین تولید می‌شود. دار ورنی و سایر تجهیزات آن معمولاً داخل چادر عشایر قرار می‌گیرد و زنان و دختران هنرمند به‌خصوص در مکان‌های قشلاقی به تولید این صنایع دستی نفیس می‌پردازند.
ورنی نوع جدیدتری از گلیم است که فاقد پرز بوده و با گذراندن پود از تار و پیچیدن نخ‌های خامه در اطراف تارها تولید می‌شود. بنابراین تارها و پودها کاملاً پوشیده می‌شوند، به این نوع ورنی بافی پودچینی گفته می‌شود. در چنین حالتی، نقوش موردنظر با استفاده از پودهای اضافی ایجاد می‌شوند. این موضوع یکی از تفاوت‌های عمده تولید ورنی با گلیم بافی است؛ چراکه در گلیم بافی نخ‌های پود به‌طور کامل تارها را پوشش می‌دهند و طرح‌های ورنی تنها توسط پودها ایجاد می‌شوند.
تاریخچه ورنی بافی
خاستگاه و مبدأ پیدایش هنر ورنی بافی در ایران به سکونت‌گاه‌های عشایر در استان آذربایجان شرقی برمی‌گردد. این نوع دست‌بافته از قدمت کوتاه‌تری نسبت به گلیم برخوردار است و درحقیقت، نوع تکامل یافته گلیم به‌حساب می‌آید. با وجود این، آثار هنری ورنی به جا مانده از گذشته حاکی از آن است که تولید این صنایع دستی در ایران بیش از 200 سال قدمت دارد. برخی از مورخان بر این باورند که تولید ورنی ابتدا در منطقه قره باغ کشور جمهوری آذربایجان صورت گرفته است؛ با این حال درحال حاضر فروش جهانی محصولات این هنر دستی در انحصار ایران است.
عشایر کوچ نشین شمال غرب کشور این هنر را که پیوندی عمیق با جغرافیا، تاریخ و فرهنگ آنان دارد در گذر زمان حفظ کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کرده‌اند. از این هنر دستی در گذشته عمدتاً برای تهیه خورجین، جل حیوانات و زیرانداز استفاده می‌شده است. از دیگر کاربردهای این هنر دستی می‌توان به تولید رومیزی، سجاده و وسیله جابه‌جایی اثاث خانه اشاره نمود.
درحال حاضر شهرستان اهر و منطقه ارسباران در زمره مراکز عمده تولید محصولات ورنی قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است که بیش از 40 درصد عشایر استان آذربایجان شرقی ساکن شهرستان اهر هستند و اغلب آن‌ها به تولید صنایع دستی ورنی اشتغال دارند.
خوب است بدانید که ورنی گلیم عنبران و جاجیم خلخال در استان اردبیل نشان جغرافیایی ملی را کسب کرده‌اند؛ در این میان ورنی که بازتاب دهنده هویت عشایر شمال غرب این مرز و بوم است موفق به دریافت نشان جغرافیایی در سطح جهانی و مهر اصالت یونسکو نیز شده است.
مراحل ورنی بافی
تهیه پشم
نخستین مرحله از تولید ورنی شامل تهیه مواد اولیه آن است. مهم‌ترین متریال مورد استفاده در تولید این صنایع دستی پشم است. بنابراین ابتدا لازم است که پشم گوسفندان چیده شود و از پوست جدا شود و به خامه تبدیل شود؛ به بیان دیگر برای استفاده از پشم حیوانات در ورنی بافی لازم است که پشم آن‌ها تابیده شده، از نظر کیفیت و رنگ درجه‌بندی شود و سپس مورد حلاجی قرار گیرد.
پس از شستشو و ریسندگی پشم که با استفاده از دوک یا چرخ چوبی انجام می‌شود خامه به دست می‌آید. نخ حاصل شده را پس از دندانه‌دار کردن رنگرزی می‌کنند تا برای استفاده در تولید ورنی آماده شود.
چله کشی
پس از آماده‌سازی پشم، نخستین مرحله در بافتن ورنی چله کشی است که درست شبیه به چله دوانی در قالیبافی انجام می‌شود. برای انجام این کار دو نخ زه بر روی دار رو‌به‌روی یکدیگر قرار می‌گیرند؛ به‌طوریکه 40 سانتی‌متر با یکدیگر فاصله داشته باشند و موقع چله دوانی نخ تار از زیر زه اول و روی زه دوم عبور می‌کند.
در انتهای عمل چله کشی به جای زه اول از چوب زه استفاده می‌شود؛ طول این چوب به اندازه عرض دار ورنی است عرض آن حدود 2 تا 3 سانتی‌متر بوده و ضخامت آن نیز نباید بیشتر از 3 میلی‌متر باشد.
به جای زه دوم نیز از چوب هاف استفاده می‌شود که ابعاد آن مشابه چوب زه است تنها کمی ضخامت آن بیشتر است.
شروع بافت ورنی
روش بافتن ورنی به این صورت است که در ابتدا چند ردیف (حدود 4 سانتی‌متر) گلیم بافی انجام می‌شود و در ادامه بافت ورنی آغاز می‌شود. پس از اتمام ردیف‌های گلیم بافی یک چله از زیر و یک چله از رو برداشته می‌شود و نخ خامه یک دور به‌طور کامل به دور آن پیچانده می‌شود و محکم می‌گردد. سپس بر اساس نقشه موجود با استفاده از نخ‌های پشمی و ابریشمی، طرح‌های موردنظر بافته می‌شوند.
خوب است بدانید که در اغلب موارد، نقشه مکتوبی وجود ندارد و هنرمندان روی یک زمینه رنگی ساده نقوش ذهنی خود را اجرا می‌کنند؛ این نقوش برگرفته از طبیعت و محیط پیرامون عشایر کوچ‌رو هستند.
انواع بافت ورنی
برای بافت انواع گلیم‌های ایرانی از دو نوع بافت استفاده می‌شود که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.
ورنی بافی با پودگذاری
در این روش از ورنی بافی که از آن برای بافت گلیم نیز استفاده می‌شود، فقط از نخ چله و نخ پود استفاده می‌کنند؛ به این صورت که انواع پودهای رنگی را از زیر و زبر نخ چله عبور می‌دهند و نقوش موردنظر را ایجاد می‌کنند. در چنین حالتی دو طرف گلیم همرنگ و یکنواخت خواهند بود.
ورنی بافی با پودپیچی
در این شیوه از بافتن ورنی علاوه بر نخ چله و نخ پود، از پود نازک اضافه هم استفاده می‌شود؛ به این صورت که پس از عبور دادن نخ پود از میان چله، پود نازک را از روی آن عبور می‌دهند و با دفه آن را محکم می‌کنند. این شیوه بافت ورنی امروزه بسیار رایج است و در استان کرمان به ورنی بافته شده به این روش شیر یک‌‌پیچ گفته می‌شود.
اجزای مختلف ورنی
هر ورنی شامل سه بخش مختلف حاشیه، متن و ترنج است که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:
- حاشیه ورنی یکی از اجزای اصلی آن است که مانند یک قاب یا چهارچوب به دور متن آن پیچیده شده است و تقریباً 20 درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می‌دهد. حاشیه ورنی از بخش‌هایی به نام زنجیره، لور، حاشیه کوچک و حاشیه بزرگ تشکیل شده است. لور به بخشی از حاشیه گفته می‌شود که در قسمت بیرونی آن قرار گرفته است. پس از لور زنجیره در حاشیه ورنی مشاهده می‌شود، حاشیه کوچک نیز در دو سوی حاشیه بزرگ قرار می‌گیرد.
- به فضای داخلی ورنی که در میان حاشیه قرار گرفته زمینه اصلی یا متن ورنی گفته می‌شود. بیشترین فضای ورنی را متن آن تشکیل می‌دهد که محل درج نقوش و طرح‌های اصلی است.
- طرح و نقوش ورنی که در فضای میانی آن قرار می‌گیرد ترنج نام دارد. ترنج ورنی اغلب منقوش به طرح‌هایی نظیر اشکال هندسی و حیوانات و اشیاء است. گاهی ممکن است 2 تا 3 ترنج در فضای میانی یک گلیم ورنی وجود داشته باشد.
ابزارهای موردنیاز برای ورنی بافی
- هانا که همان دار قالی است از جنس فلز ساخته می‌شود و افقی است. شایان ذکر است که درحال حاضر استفاده از دار عمودی نیز برای تولید ورنی به‌خصوص در کارگاه‌ها متداول شده است.
- برای بریدن نخ‌های تار پس از اتمام بافت به قیچی نیاز است.
- برای بریدن نخ‌های پشمی در حین بافت ورنی از چاقو استفاده می‌شود.
- برای کوبیدن و محکم کردن پودهای بافته شده از ابزاری به نام دفه یا دفتین استفاده می‌شود.
- برای آنکه تارها شل و آویزان نشوند نخ‌ها را بر روی تکه چوب کوچکی می‌پیچند که به آن دال آغاجی گفته می‌شود.
- برای محکم کردن یا باز کردن پیچ‌های دار از آچار استفاده می‌شود.
- هنرمند ورنی باف بر روی نیمکت یا تخته بند مقابل دار قالی می‌نشیند.
- در میان تارها، تکه چوبی را به‌صورت عمودی قرار می‌دهند تا با استفاده از آن امکان جابه‌جا کردن نخ‌های تار وجود داشته باشد؛ به این ابزار کوجی گفته می‌شود.
انواع ورنی از نظر جنس
بر اساس نوع نخ مورد استفاده، ورنی را می‌توان به انواع زیر تقسیم‌بندی نمود:
- ورنی تمام ابریشم (خالص) که با استفاده از خامه و چله ابریشمی تولید می‌شود.
- ورنی نیمه ابریشمی که با استفاده از خامه ابریشمی و چله پنبه‌ای تولید می‌شود. شایان ذکر است که درحال حاضر اغلب محصولات ورنی بافی زینتی از نوع نیمه ابریشمی هستند.
- ورنی با کف ابریشمی که جنس تار آن از پنبه و جنس متن آن از ابریشم است؛ همچنین نقوش آن با استفاده از پشم طراحی می‌شوند.
- ورنی تمام پشم (خالص) که تار و خامه آن از جنس پشم است.
- ورنی نیمه پشمی که تار آن از جنس پنبه و خامه آن از جنس پشم است.
انواع ورنی از نظر ابعاد
گفتنی است که ورنی را نیز مانند فرش بر اساس طول و عرض آن تقسیم‌بندی می‌کنند؛ بر این اساس انواع مختلف ورنی شامل موارد زیر است:
- گلیم‌های ورنی عمدتاً با ابعاد 120 سانتی‌متر در 250 سانتی‌متر تولید می‌شوند.
- نوعی از ورنی که به آن کناره عادی گفته می‌شود دارای ابعاد 125 سانتی‌متر در 320 سانتی‌متر است.
- نوع دیگری از ورنی که به آن کناره بزرگ گفته می‌شود دارای ابعاد 150 سانتی‌متر در 320 سانتی‌متر است.
- ورنی چورنی که از آن به‌عنوان پشتی نیز استفاده می‌شود دارای دو نوع مختلف با ابعاد 70 سانتی‌متر در 100 سانتی‌متر و 60 سانتی‌متر در 90 سانتی‌متر است.
- ورنی جفت یا نیم که به آن ورنی زرع نیز اطلاق می‌شود با ابعاد 115 سانتی‌متر در 160 سانتی‌متر تولید می‌شود.
نکات مهم درباره ورنی بافی
در این مطلب، به معرفی صنایع دستی ورنی بافی پرداختیم و انواع ورنی و مراحل تولید آن را مورد بررسی قرار دادیم. در ادامه به‌صورت خلاصه به مرور نکاتی درباره صنایع دستی ورنی می‌پردازیم:
- ورنی نوعی گلیم بدون پرز یک‌رو است که از نظر ظاهری به فرش شباهت دارد اما باتوجه به اینکه در ساختار آن از گره استفاده نمی‌شود در زیرمجموعه انواع گلیم به‌حساب می‌آید.
- کناره‌های ورنی یکی از مشکل‌ترین بخش‌های آن برای بافتن محسوب می‌شود؛ چراکه این قسمت باید محکم‌تر از سایر قسمت‌های آن بافته شود تا هنگام استفاده جمع نشود؛ به همین دلیل تولید یک ورنی باکیفیت تنها از هنرمندان باتجربه این هنردستی برمی‌آید.
- ورنی‌های تولید شده در شمال غرب کشور عمدتاً در بازارهای استان اردبیل داد و ستد می‌شوند. این محصولات همچنین به کشورهای اروپایی و آسیایی صادر می‌گردند. شایان ذکر است که 30 درصد محصولات ورنی در داخل کشور مورد استفاده قرار می گیرد و 70 درصد آن به کشورهای دیگر صادر می‌شود.
- ورنی در رنگ‌های متنوعی تولید می‌شود اما محبوب‌ترین رنگ‌های آن شامل سورمه‌ای، کرم، سفید، آبی روشن، لاکی و پیازی هستند.
- از مهم‌ترین ویژگی‌های هنر ورنی بافی در ایران می‌توان به وجود هنرمندان ماهر و کارآمد، وفور مواد اولیه، طبیعی و سنتی بودن مراحل تولید آن، تنوع نقوش و رنگ‌ها و مطابقت داشتن محصولات آن با سلیقه مصرف کنندگان داخلی و خارجی اشاره نمود.
- برای مشاهده و خرید انواع صنایع دستی مناطق مختلف ایران می‌توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان مراجعه کنید. در وب‌سایت این فروشگاه می‌توانید با اطمینان از مرغوبیت محصولات، صنایع دستی موردنظر خود را انتخاب کرده و سفارش بدهید تا در اسرع وقت تحویل بگیرید.