چاروق دوزی در زمره هنرهای دستی اصیل و دیرینه در استان زنجان به شمار می‌رود. چاروق نوعی پاپوش شبیه به گیوه است که با استفاده از چرم طبیعی، نخ گلابتون و نخ ابریشمی تولید می‌شود و هماهنگ با ویژگی‌های غنی هویتی و تاریخی مردم این منطقه نقش‌زنی بر روی آن انجام می‌شود. این صنایع دستی اصیل در گذشته عمدتاً توسط مردم محلی و کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گرفته اما امروزه بیشتر جنبه زینتی پیدا کرده است و به عنوان پاپوش روفرشی کاربرد دارد.
درصورتی که تمایل دارید با هنر چاروق دوزی زنجان بیشتر آشنا شوید در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
پیشینه هنر چاروق دوزی زنجان
استان زنجان یکی از فعال‌ترین مناطق کشور در زمینه تولید و عرضه صنایع دستی به حساب می‌آید و از گذشته تابه‌حال هنرمندان خوش ذوق زیادی در این خطه از کشور پرورش یافته‌اند. مهم‌ترین هنرهای دستی این منطقه شامل چاقوسازی، قالیبافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، مسگری، ملیله کاری و چاروق دوزی هستند.
چاروق که در زبان ترکی به آن چارغ یا چارخ نیز گفته می‌شود، کفشی چرمی، زیبا و رنگارنگ است که به دست هنرمندان زنجانی با ظرافت و دقت بالایی تولید می‌شود.
پیشینه ساخت صنایع دستی چرمی در این استان به 2000 سال قبل برمی‌گردد. با این حال، امروزه تولید این محصول در سایر شهرهای این استان نیز انجام می‌شود.
نخستین نمونه‌های این صنایع دستی در دوران ساسانیان مشاهده شده است و زمان اوج شکوفایی آن نیز به عصر صفویان برمی‌گردد. در آن دوران و پیش از تولید کفش‌های پلاستیکی اغلب مردم در رفت و آمدهای روزمره و مهمانی‌ها از گیوه، کفش دوبندی و چاروق استفاده می‌کرده‌اند.
مقایسه گیوه و چاروق
گیوه نوعی پاپوش سنتی است که بیشتر در فصول گرم سال به خصوص در مناطق گرم و خشک کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد تا از تعریق بیش از حد پا جلوگیری کند و کارکرد آن از گذشته تابه‌حال تغییر زیادی نداشته است. اما چاروق نوعی پاپوش چرمی است که در گذشته با استفاده از بندها یا تسمه‌های بلند به دور ساق پا پیچیده می‌شده و اغلب توسط کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ درحالی‌که امروزه بیشتر جنبه زینتی پیدا کرده است و در خانه و مراسم‌های ویژه استفاده می‌شود.
مقایسه هنر چاروق دوزی زنجان در گذشته و حال
نخستین نمونه‌های محصولات هنر چاروق دوزی زنجان با استفاده از چرم گاوی خام تولید می‌شده‌اند و ظاهر آن‌ها نوک عقابی و شبیه به قایق بوده است. از دیگر ویژگی‌های این چاروق‌ها در گذشته می‌توان به داشتن بندهایی برای بستن به اطراف ساق پا، نداشتن پاشنه و قرمز رنگ بودن آن‌ها اشاره کرد.
از چرم تنها برای ساخت کفی آن‌ها استفاده می‌شود، روی آن‌ها با نخ‌های رنگی ابریشمی تزئین می‌شود، ساق‌بند ندارند و ظاهر آن‌ها را به شکل‌های مختلفی می‌سازند. این محصول امروزه به عنوان دمپایی روفرشی کاربرد دارد و در میان خانم‌های جوان و خوش سلیقه بسیار پرطرفدار است.
ابزارهای مورد نیاز برای چاروق دوزی
هنرمندان این عرصه برای تولید محصولات چاروق دوزی از ابزارهای متعددی استفاده می‌کنند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- گزن ابزاری شبیه به تیغه چاقو است که ابعاد آن 20 سانتی‌متر در 5/1 میلی‌متر در 3 سانتی متر است و برای برش چرم مورد نیاز است.
- برای اتصال قالب به چاروق و میخکوب کردن آن به چکش نیاز است.
- برای اتصال و محکم کردن کفی و پاشنه چاروق از میخ‌های چهارگوش استفاده می‌شود.
- برای نرم کردن چرم از ابزاری فلزی به نام چرمکی استفاده می‌شود که طول آن حدود 16 سانتی‌متر است.
- جهت بافتن نخ‌های رنگی ابریشمی برای زینت بخشیدن به سطح رویی چاروق از قلاب استفاده می‌شود.
- برای ایجاد حفره در چرم و تسهیل عمل قلاب بافی از ابزاری فلزی به نام درفش استفاده می‌شود که تیغه انتهای میله آن نزدیک به 2 میلی‌متر پهنا دارد.
- برای ایجاد نقوش بر روی چرم از ابزاری به نام چرخچه استفاده می‌شود که به رولت خیاطی شباهت دارد.
- برای حکاکی روی چرم و آراستن آن از انواع قلم حکاکی استفاده می‌شود.
- دیگر ابزارهای مورد استفاده در هنر چاروق دوزی زنجان شامل قالب چوبی، قیچی معمولی، شانه چوبی و گاز چرم کش هستند.
مواد اولیه مورد نیاز برای چاروق دوزی
- مهم‌ترین متریال مورد نیاز برای تولید صنایع دستی زنجان، چاروق دوزی چرم است که نوع طبیعی و مصنوعی آن می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. بسیاری از هنرمندان زنجانی برای تولید چاروق‌های باکیفیت و مرغوب از چرم گاوی طبیعی حاصل از دباغی‌های این استان استفاده می‌کنند که با رنگ قرمز در بازار عرضه می‌شود.
- در گذشته سطح رویی و کفی چاروق‌ها کاملاً از چرم تهیه می‌شد؛ اما امروزه تنها کفی آن‌ها را از چرم می‌سازند و سطح رویی آن‌ها را با نخ‌های ابریشمی دوخته شده بر روی آستری از جنس مخمل تزئین می‌کنند. بنابراین برای تهیه این پاپوش‌های نفیس به پارچه مخمل و نخ‌های باکیفیت رنگی نیز نیاز است.
- نخ یا سیم گلابتون یکی دیگر از مواد اولیه تولید چاروق به شمار می‌رود؛ این نخ از روکش کردن نخ ابریشمی با طلا یا نقره به دست می‌آید و استفاده از آن در تزئین چاروق جذابیت بی‌نظیری به آن می‌بخشد.
- پاشنه چاروق از چوب ساخته می‌شود و به‌صورت آماده با ارتفاع‌های مختلف در بازار به فروش می‌رسد.
- زیگزال زری‌دار، نخ ابریشمی، نخ دوخت و نخ تابیده نیز برای تولید سطح رویی چاروق مورد نیاز هستند.
مراحل هنر چاروق دوزی زنجان
- برای تولید محصولات هنر چاروق دوزی زنجان، لازم است که نخست چرم را به اندازه‌های مناسب برش زده و در آب بخیسانید تا نرم شود.
- با استفاده از درفش حفره‌هایی در چرم مرطوب ایجاد می‌کنند، سپس نوک پاپوش را با کوک زدن به شکل موردنظر درمی‌آورند.
- چرم مرطوب و برش زده شده را در این مرحله در قالب قرار می‌دهند تا خشک شود.
- پس از خشک شدن چرم ابتدا پاشنه چاروق را به آن متصل می‌کنند سپس پارچه مخمل را بر روی آن می‌کشند.
- مرحله بعدی شامل رودوزی چارق است؛ در این مرحله از نخ‌های روشن و رنگی استفاده کرده و رویه زیبایی برای چاروق آماده می‌کنند. سپس رشته‌ای از نخ را به بخش برجسته قالب متصل می‌کنند که به آن نخ شیرازه اطلاق می‌گردد. نخ شیرازه به عنوان پایه و ستونی برای بافت سطح رویی چاروق عمل می‌کند.
- پس از بافت رشته نخ‌های موازی بر روی چاروق با استفاده از نخ گلابتون زنجیره‌هایی به دور آن با استفاده از قلاب زده می‌شود. همچنین به اندازه یک سانتی‌متر در حاشیه چاروق قلاب بافی انجام می‌شود تا نخ شیرازه به‌طور کامل پوشانده شود و در معرض دید نباشد.
- مرحله پایانی تولید چاروق ایجاد گل‌های سطح رویی آن است؛ برای این کار منگوله‌هایی رنگی در قسمت پنجه چاروق و انتهای آن ایجاد می‌کنند تا زیبایی و جلوه آن را دوچندان نماید. این منگوله‌ها با جمع کردن چند رشته نخ ابریشمی رنگی و بستن انتهای آن‌ها شبیه به جارو ایجاد می‌شوند.
- گفتنی است که برای تولید چاروق تمام چرم تزئینات سطح رویی به جای تور یا کنف، بر روی چرم چاروق انجام می‌شود؛ به این صورت که با استفاده از نخ گلابتون و نخ ابریشمی، دوخت ضربدری و زیگزاگی روی سطح رویی چرمی آن انجام می‌شود.
انواع چاروق
گفتنی است که دو نوع چاروق توری و پرده بند تنها در استان زنجان تولید می‌شوند و بسیار منحصربه‌فرد هستند.
- به پاپوشی که کفی و سطح رویی آن از چرم طبیعی یا مصنوعی ساخته شده باشد، چاروق تمام چرم گفته می‌شود.
- در میان محصولات هنر چاروق دوزی زنجان چاروق زیره چرم رویه توری به نوعی از پاپوش گفته می‌شود که کفی آن از چرم تولید شده و سطح رویی آن با تور تزئین شده است؛ این نوع چاروق به دو صورت پشت باز و پشت بسته تولید می‌شود و بسیار پرطرفدار است.
- چاروق کنفی مشابه با چاروق زیره چرم رویه توری است؛ با این تفاوت که سطح رویی آن به جای تور با کنف تزئین می‌شود.
- چاروق پرده بند نیز مشابه چاروق توری است اما ضخامت بافت سطح رویی آن بیشتر است.
نقوش مورد استفاده در هنر چاروق دوزی زنجان
هنرمندان این منطقه برای تولید چاروق‌های توری و پرده بند با استفاده از نخ‌های گلابتون و ابریشمی انواع طرح‌های تزئینی برگرفته از طبیعت را بر روی سطح رویی چاروق اجرا می‌کنند. از جمله این نقوش می‌توان به نقوش انتزاعی، حیوانات، گیاهان، بته جقه، شمسه، گل، نقش بادامی، ستاره و نظایر آن اشاره نمود.
برای تولید چاروق‌های تمام چرم عمدتاً از رودوزی‌های ساده نظیر زیگزاگی و ضربدری استفاده می‌شود و به‌طور معمول نقوش دیگری بر روی آن ایجاد نمی‌کنند.
مقایسه چاروق زنجان با دیگر مناطق
خوب است بدانید که چاروق دوزی در مناطق دیگری نظیر بجنورد، کردستان، قوچان و مشهد نیز متداول است اما چاروق‌های زنجان از تنوع رنگ و نقوش بیشتری برخوردارند. در مناطق دیگر تنها چاروق چرم تولید می‌شود؛ درحالی‌که در استان زنجان انواع چاروق‌های تمام چرم، توری، کنفی و پرده بند تولید می‌شوند.
علاوه بر این نوع دوخت و مواد مورد استفاده در ساخت چاروق نیز در شهرهای مختلف ایران با هم متفاوت است. در گویش‌های مختلف به چاروق، پالیک، شم و پاتابه هم گفته می‌شود.
معرفی هنرمندان چاروق دوزی زنجان
از جمله مشهورترین و قدیمی‌ترین هنرمندان چاروق دوزی زنجان می‌توان استاد اصغر خطیبی را نام برد که نخستین فردی بود که قالب چاروق را با استفاده گل و کاغذ تهیه نمود. گفتنی است که ایده ساخت چاروق‌های پرطرفدار پرده بند و توری ابتدا توسط ایشان مطرح شد.
قیمت صنایع دستی چاروق دوزی
قیمت محصولات چاروق دوزی باتوجه به جنس مواد اولیه، کیفیت ساخت و محل عرضه آن‌ها متفاوت است. درصورتی‌که مانند هنر چاروق دوزی زنجان برای تولید این پاپوش از چرم طبیعی استفاده شود، کیفیت بالاتری خواهد داشت و از قیمت بالاتری نیز برخوردار خواهد بود. استفاده از نخ‌های ابریشمی و گلابتون و پارچه مخمل در تولید چاروق زیبایی خیره کننده‌ای در این محصول ایجاد می‌کند اما تا حدی قیمت آن را نیز افزایش می‌دهد.
محل عرضه محصولات صنایع دستی چاروق دوزی نیز می‌تواند بر قیمت آن‌ها مؤثر باشد. فروشگاه‌های حضوری یا اینترنتی معتبر محصول را با کیفیت بالا و قیمتی منصفانه در اختیار مشتریان قرار خواهند داد. بنابراین توصیه می‌شود که انواع صنایع دستی موردنظر خود را تنها از فروشگاه‌های مطمئن و معتبر خریداری نمایید.
نکات مهم درباره هنر چاروق دوزی زنجان
- چاروق یکی از سوغاتی‌های معروف استان زنجان به حساب می‌آید و اغلب گردشگران داخلی و خارجی هنگام مسافرت به این منطقه حتماً محصولات چاروق دوزی شده را برای خانواده و دوستان خود تهیه می‌کنند.
- لازم به ذکر است که همه محصولات هنر چاروق دوزی زنجان زنانه نیستند، بلکه طرح‌های ساده و شیکی از چاروق هم با رنگ‌های تیره‌تر تولید می‌شوند که مناسب آقایان هستند و به خصوص در فصول سرد سال در فضای خانه مورد استفاده قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است که اغلب چاروق‌های مردانه به صورت پشت بسته تولید می‌شوند و به کفش یا گیوه شباهت دارند. همچنین اخیراً چاروق‌های بچگانه نیز با رنگ‌های روشن و جذاب تولید و عرضه می‌شوند.
- در گذشته برای تولید چاروق تفاوتی میان لنگه راست و چپ آن قائل نبودند و هر دو لنگه به‌طور مشابه مورد استفاده قرار می‌گرفتند اما چاروق‌های مدرن در سایزهای متنوع تولید می‌شوند و لنگه راست و چپ آن‌ها از هم متمایز است.
- برای مشاهده و خرید انواع صنایع دستی نفیس ایرانی می‌توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان مراجعه کنید. در این فروشگاه انواع محصولات صنایع دستی با کیفیت ساخت بی‌نظیر و مواد اولیه مرغوب عرضه شده‌اند. کافی است در وب‌سایت آرامان محصولات موردنظر خود را سفارش دهید تا در اسرع وقت با بسته‌بندی مناسب به شما تحویل داده شوند.