
هنر حوله بافی کیلان دماوند یکی از صدها صنایع دستی زیبا و کاربردی است که در سراسر ایران تولید میشود. همن طور که میدانید، کشور عزیز ما، ایران، از نظر تولید انواع صنایع دستی بسیار غنی است به عبارت دیگر شما به هر شهری از ایران بروید، حتماً با دستی پر از انواع صنایع دستی ریز و درشت و نفیس یا کاربردی به شهر خود باز میگردید. در واقع مردم هنرمند این سرزمین از قرنها پیش با استفاده از مواد اولیه بومی و برای رفع احتیاجات روزمره خود اقدام به تولید انواع صنایع دستی میکردند که این موضوع همچنان هم ادامه دارد. یکی از این صنایع دستی زیبا، هنر حوله بافی کیلان دماوند است که در این مقاله درباره آن مطالبی را ارائه خواهیم کرد.
سابقه انواع دستبافي در ايران به هزارههاي پیش از ميلاد مسیح باز میگردد و نخستين پارچه منسوج در ايران، متعلق به 4000 سال پیش از ميلاد مسیح است که در طي حفاریهای انجام شده در شهر شوش به دست آمده است.
در گذشته برخلاف امروز، بدون آن که کسي اطلاعات و آگاهي درباره انواع صنايع دستي به جامعه بدهد، به عنوان بخشي از زندگي روزمره مورد استفاده قرار میگرفت و چگونگی ساخت و تولید آن از نسلي به نسل بعد منتقل ميشد. هر چند که در روند تکاملي صنايع دستي شاهد این موضوع هستیم که اين صنايع در تقابل با صنايع جديد، از ریشههای سنتی و مباني اصلی خود فاصله گرفتهاند و دستخوش تغييرات دنياي مدرن شدهاند.
هنر حوله بافي شهر کيلان دماوند هم درست مانند دیگر رشتههاي صنايع دستي از اين قاعده مستثني نیست و از نظر حجم توليد و میزان مصرف بسيار محدود، کم تعداد و منحصر به فرد شده است. در هنر حوله بافي شهر کيلان دماوند مواد اوليه مورد استفاده نخ است که به عنوان پود لابهلای چله تنيده ميشود و سپس توسط دفتين زده شده و در واقع در طي سه مرحله، فرآيند بافت این حولهها انجام ميشود. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، به ادامه مقاله توجه کنید.
معرفی هنر حوله بافی
حوله بافي را میتوان یکی از انواع نساجي سنتي به شمار آورد که با استفاده از دستگاه بافندگي چهار وردي آن را توليد میکنند. از جمله ویژگیهای اين رشته از صنايع دستي اين است که نه تنها تمام مراحل سهگانه بافندگي، یعنی ايجاد دهنهکار، پودگذاري و دفتين زدن، با حرکات دست و پا انجام ميشود، بلکه بافنده امکان استفاده از میزان نامحدودی از پودهاي رنگي دارد و هم چنين میتواند با در اختيار داشتن و کنترل حرکات وردها از طرحهای مختلفی در بافت حوله استفاده کند. حوله بافي یک هنر و صنایع دستی منحصر به کیلان دماوند است و در گذشتهها از مردمان این منطقه، در هر طايفهاي، يک نفر به اين کار مشغول بود و به این صورت هم مايحتاج خود و خانوادهاش را تامين ميکرد و هم این که در اقتصاد خانواده نقش قابل توجهی را ایفا میکرد. البته بسیاری بر این باور هستند که اين هنر را به اشتباه حوله بافي ناميدهاند، زیرا علاوه بر این که منسوجات بافته شده به این سبک را میتوان به عنوان حوله حمام مورد استفاده قرار داد، از آن میتوان در موارد ديگري از جمله لباس، سفره، چادر شب و شال و غیره نيز استفاده کرد.
به طور کلی شيوه بافت حوله در کیلان دماوند به اين صورت است که در ابتدا نخهاي پنبهاي را به وسيله چرخ ريسندگي و چرخ ماسوره میریسند و پس از آن در يک فضاي باز به وسيله تعدادي چوب نازک و هم اندازه که در اصطلاح محلي به آن «چلهها دوانی» میگویند، نخها را دور چوبهای نازک میپیچند. سپس نخهاي پيچيده شده به دور چوبها (فاصله هر کدام از چوبها يک متر است) را به دور يک چوب بزرگ و ثابت به نام «نوورد» ميپيچند.
به منظور بافت حوله، بافنده نخها را با ماکو رد میکند و پس از هر بار که نخی رد شد، دنده يا «دفتين» به سمت جلو و عقب حرکت داده ميشود تا نخها کوبيده شده و پارچه حوله بافته شود. در طی بافت حوله، وقتي ماکو از سمت راست رد ميشود پاتلک سمت چپ را با پا به حرکت در میآورند و وقتی ماکو از سمت چپ رد ميشود پاتلک سمت راست را با پا به حرکت در میآورند و وردها را جا به جا ميکنند. هر اندازه که پارچه حوله بافته ميشود، بافنده متي و دستکش را به حرکت میدهد تا پارچه بافته شده جمع و به دور چوب قطوري به نام «بالين» پيچيده شود.
هنر حوله بافي با استفاده از ترکيب رنگها در کل پارچه و حاشيه کار با خلاقيت بافنده توليد ميشود؛ هر چند که ممکن است براي طراحي يک حوله از طرح نمونههايي استفاده شود که در زمان گذشته کاربرد داشته است.
ابزار، تجهيزات و دستگاه حوله بافي
همان طور که گفتیم هنر حوله بافی کیلان دماوند با دست انجام میشود ولی ابزار و تجهیزاتی به این منظور مورد استفاده قرار میگیرد که اتفاقاً این ابزارها هم ساخته دست هنرمندان حوله باف این منطقه هستند؛ به این معنی که افرادی که در این هنر سر رشته دارند، خود تجهیزات لازم برای حوله بافی را فراهم میکنند. در ادامه این مقاله به این ابزار، تجهیزات و دستگاههای حوله بافی اشاره میکنیم.
- چرخ ماسوره: چرخ ماسوره برای ريسيدن و تهيه نخ به کاربرد میرود.
- چرخ ريسندگي( هرزه گر): چرخ ریسندگی که شاید از قبل عکسهایی از آن در ذهن شما باشد، به دستگاهی چرخ مانند گفته میشود که به وسیله آن نخهاي ريسيده شده در یک جا متمرکز شده و به صورت کلاف دور چرخ پيچيده ميشود.
- گواسته(Gevaste) : به هر يک از چوبهایی که برای بافت حوله به کار میرود، گواسته میگویند که غالباً این چوبها در زمين ثابت هستند و نخهاي چله به دور آنها پيچيده ميشوند.
- وجارک(Vejarak) : در حوله بافی، دو عدد چوب نسبتاً ضخیم مورد استفاده قرار میگیرد که در اصطلاح، ميانه کار را دارند تا نخها در حين بافت به هم تنیده نشوند و به هم نريزند؛ به این چوبها، وجارک گفته میشود.
- ميان چوب: میان چوب به چوبی میگویند که کمي بالاتر از نوورد مورد استفاده قرار میگیرد و به بهتر نگه داشتن نخهاي چله کمک ميکند.
- هراستون (herastow) : همان طور که میدانید، در دستگاه بافندگي، چهار ورد وجود دارد که به این مجموعه از وردها (چهار ورد)، هراستون گفته ميشود.
- سلام عليک: هر چند که نام این قطعه کمی عجیب است ولی در حقیقت، سلام علیک دو تکه چوب است که به وسيله نخ به هراستون وصل است و باعث بالا و پايين آمدن وردها ميشود.
- هوا کار: هوا کار به نخهايي گفته میشود که سلام عليک و هراستون را به يک ميله فلزي نزديک سقف وصل میکند تا باعث بالا نگهداشتن آنها شود.
- متي(matti) : متی به دو عدد چوب يک اندازه گفته میشود که روي پارچههاي بافته شده قرار ميگيرد تا به این وسیله مانع جمع شدن احتمالي پارچه شود.
- ماکو: به دستگاهي گفته میشود که نخ درون آن قرار ميگيرد و به کمک آن نخها از تار رد ميشوند.
- دنده یا دفتين: پس از این که بافنده حوله نخها را به وسیله ماکو رد کرد، آنها را دفتين يا دنده ميزند.
- دستکش: دستکش غالباً از شاخ گوزن ساخته میشود و از آن براي ثابت نگه داشتن بالين استفاده ميشود.
- بالين: به چوبي که پارچههاي بافته شده به دور آن پيچيده ميشود، بالین میگویند.
- ماسوره: ماسوره به وسيلهاي گفته میشود که نخ مورد نياز کار به دور آن پيچيده ميشود.
- پاتلک(patelak) : پاتلک در واقع به تکه چوبهایی گفته میشود که فقط يک سر طولي آن سوراخ شده است و با نخ نگهدارنده هراستون از زير دستگاه آويزان میشوند و با پاهاي بافنده به حرکت در ميآيند.
- حمايل: به چوبی که در گوشه سمت چپ به منظور ثابت نگه داشتن چوبهاي چله به کار ميرود، حمایل میگویند.
- نوورد (Nouvard): نوورد چوبي است که چله بر روي آن پيچيده ميشود.
مواد اولیه مورد استفاده در حوله بافی
اکنون که تا حدودی در خصوص بخشهای مختلف دستگاه حوله بافی اطلاعاتی را کسب کردیم، نوبت به این میرسد که ببینیم برای حوله بافی در کیلان دماوند، از چه متریال و مواد اولیهای استفاده میشود. معمولاً در حوله بافی از نخ پنبهاي، نخ ابريشم، نخ پشمي و هم چنین نخ مصنوعي استفاده میشود. نخهای مصنوعی که در حوله بافی کیلان نهاوند به کار میرود، غالباً اکروليک است که صرفاً به منظور پودگذاري مورد استفاده قرار میگیرند، هم چنین در حوله بافی از نخ کاموا هم صرفاً به منظور پودگذاري استفاده میشود.
نکات مهم در خصوص هنر حوله بافی کیلان دماوند
قدمت نساجی در ایران به پیش از میلاد مسیح باز میگردد و قدیمیترین پارچه منسوج، قدمتی 4000 ساله دارد.
حوله بافی یکی از صنایع دستی رایج در دماوند است که امروزه به دلیل تقابل آن با صنایع مدرن، با تقاضای کمتری مواجه شده است.
این هنر زیبا فقط مختص به دماوند است و نظیر آن را در شهر دیگری نمیتوان یافت.
انواع پارچه بافته شده به این سبک، تنها به عنوان حوله کاربرد ندارد و از آن به عنوان لباس و ... نیز استفاده میشود.
برای حوله بافی از ابزارآلات و تجهیزات مخصوصی استفاده میشود.
حولهها با مواد اولیهای همچوم نخ پنبهای، نخ ابریشم، نخ کاموا، نخ اکرولیک و ... بافته میشوند.