هنر فلزکاری چیست و چگونه انجام می‌گیرد؟ فرم دهی و تزئین کردن فلزات برای تولید اشیای تزیینی و کاربردی از طریق ابزار و شیوه‌های متفاوت به شکل حجمی و مسطح به فلزکاری مشهور است. این هنر یکی از کهن‌ترین هنرهای سنتی ایران و جهان است که به شکل کاربردی توانسته در زندگی بشر تأثیر به سزایی داشته باشد. هزاران سال است که هنرمندان با سلیقه، استعداد و خلاقیت‌های خاص خود توانسته‌اند فلز را به شکل ظروفی در شکل‌های متنوع و متناسب با زندگی روزمره و نیازهای خود خلق کنند.
آثار نفیس و ارزندهای از این وسایل شامل مدل‌های مختلف ظروف و اشیا تزئینی و مصرفی است که هم اکنون زینت بخش منزل‌ها، اماکن و موزه‌های دنیا است. فلز به علت خصوصیات منحصر به فردی که در خود دارد از نظر ذوب، ریخته‌گری، شکل‌پذیری و دوام بسیار زیاد و… توانسته نقش به سزایی را در عرضه آثار هنری به وسیله صنعتگران داشته باشد. تنوع آثار و وسایل فلزی سنتی ناشی از مسائل سه‌گانه‌ی تشکیل‌دهنده‌ی صنایع‌دستی یا همان نحوه کاربرد، فرم ظاهری و شیوه تولید آن‌هاست.
معرفی هنر فلزکاری
تولید و تزئین، دو مرحله‌ی اساسی از ساخت آثار هنری فلزی است که برخی اوقات در امتداد هم و برخی اوقات هم به شکل ترکیبی مورداستفاده قرارگرفته‌اند. تولید و فرم دهی اشیا و ظروف فلزی به سه شیوه «کوبشی»، «ریختگی» و «ساز و بست» ایجاد می‌شود.
شیوه کوبشی عبارت است از چکش‌کاری (دواتگری)، ورق‌کاری و پرس و خم‌کاری است. شیوه ریختگی همان شیوه‌ی قالبی است و ملیله سازی، قفل‌سازی، چاقو و یراق آلات سازی هم که در محیط‌های شهری و روستایی ساخته می‌شود از انواع شیوه «ساز و بست» محسوب می‌شود. تزیین که در بیشتر مواقع بعد از تولید و فرم دهی انجام می‌گیرد عبارت است از مشبک‌کاری، حکاکی، قلم‌زنی و کوفت گری. اگر تولید و تزیین به شکل هم زمان انجام گیرد به آن «شیوه ترکیبی» گفته می‌شود که علم سازی و زرگری یکی از روش‌های آن هستند.
تاریخچه هنر فلزکاری
باستان شناسان در تحقیق و پژوهش‌های خود به این نتیجه رسیدند که در عصرهای باستانی سفال و چوب دارای برتری بر فلزات بودند اما کم‌کم انسان‌ها به توانایی‌های مختلف خصوصیات متفاوت فلزات مثل استحکام و سختی و دوام و غیره پی بردند و در تولید ابزارآلات کشاورزی یا ادوات جنگی، فلزات را جانشین استخوان حیوانات، سنگ و چوب نمودند.
به همین خاطر آشنایی با فلزات و به‌کارگیری آن‌ها در هزاره هشتم قبل از میلاد، قدم مهمی برای شکل‌گیری تمدن مدرن برای بشر برداشته است.
باستان شناسان در تحقیق‌های خود می‌توانند از فلزات به عنوان یکی از مناسب‌ترین مدرک‌ها برای پژوهش‌های تاریخی و علمی خود استفاده نمایند. دلیل این مسئله دوام، استحکام و استقامت بالای فلزات درگذر تاریخ و زمان است.
دست یافتن به فلزات و کشف معادن آن از زمان‌های بسیار کهن در ایران موجب پای ریزی صنعتی شد که دقیقاً با صنایع رایج آن زمان مانند سفالگری و غیره فرق داشت.
تاریخ ۷۰۰ ساله صنعت فلزکاری در ایران علت واضح و دقیقی به دست یافتن هنرمندان این مرز و بوم و تکامل هنر فلزکاری در طی گذشته قرن‌های پیشین است.
در بین آشکارترین و اساسی‌ترین دستاوردهای هنر و تکنولوژی ایرانیان در عصرهای باستانی می‌توان به تولید وسایل و اشیاء از جنس‌های طلا و نقره و برنز اشاره نمود که این اشیاء شامل ظروف و سلاح‌های مخصوص جنگ و زیورآلات بانوان و تزیینات لباس بوده است.
آثار خلق شده در دوره‌های زمانی متنوع تأثیر گرفته از فرهنگ بوده است که با سنت‌های مناطق هم‌جوار همراه شده و سبک‌های مختلفی را به وجود آورده است.
مواد و مصالح در هنر فلزکاری
فلزات مس، نقره و طلا به شکل شمش، ورقه و مفتول؛ موم، ماسه، قیر، گچ، روغن، دوده، نفت، چسب، مقوا، خاکستر و بعضی از اسیدها به‌عنوان مواد و مصالح در این هنر استفاده می‌شوند.
- فلزات: فلزات استفاده شده در این هنر شامل طلا، نقره، مس، برنج و ورشو هستند. این فلزات به خاطر دارا بودن خصوصیات تأثیرگذار و بسیار خوب در هنر فلزکاری، انتخاب‌شده‌اند.
- مقوا: برای دیواره سازی اطراف فلز پیش از قیرریزی کاربرد فراوانی دارد.
- چسب‌کاغذی: برای چسباندن مقوا درون فلز به‌کاربرده می‌شود.
- چسب مایع: برای چسباندن طرح به زمینه هنرمندان فلزکار نیاز به چسب مایع خواهند داشت.
- کاغذ کپی: برای منتقل کردن طرح به روی زمینه از این کاغذها استفاده می‌شود.
- روغن: برای چرب نمودن و ثابت نگه‌داشتن گرده بر سطح فلز در زمان انتقال آن به شیوه گرده گذاری و همین‌طور در دوده زدن وسایل برای فلزکاری به کار می‌رود.
- نفت: برای پاک کردن و از بین بردن تکه‌های کوچک قیر از سطح اشیا قیر مورداستفاده قرار می‌گیرد.
- اسید: اسیدسولفوریک ۹۰ ٪ را باید به نسبت 1 به 20 با آب رقیق نموده و برای پرداخت شیء فلزکاری شده از آن استفاده نمود.
- دوده: در شیوه سیاه‌کاری، برای تیره نمودن بستر و زمینه‌ی طرح هنر فلزکاری، دوده که از جنس مس قرمز، سفید و نقره است، مورداستفاده قرار می‌گیرد.
- قیر: جسم جامد، غیر متبلور و به رنگ سیاه است که سطح شکستگی آن مثل شیشه‌ی ناصاف و فاقد یکنواختی است و در مکان‌های نفتی کهن پیدا می‌شود. ترکیب قیر از هیدروکربن‌های نفت تشکیل‌شده است که در نتیجه اکسیداسیون شکلی جامد به خود گرفته است.
آثار هنری فلزکاری
آثار هنری فلزی به سه دسته تقسیم می‌شوند: تولید آثار فلزی، تزيين آثار فلزی و تولید تزیین آثار هنری فلزی که به صورت ترکیبی است.
الف: شیوه ساخت و فرم دهی به آثار فلزی
- شیوه کوبشی: تولید اشیا و ظروف به وسیله چکش و سندان را شیوه «کوبشی» میگویند. این شیوه دارای کارهایی مانند دواتگری، ورقه کاری و پرس و خم‌کاری است.
- دواتگری: فرم دهی ورقه‌های فلزات چکش‌خوار به شکل مدور، متقارن، حجمی و برون درز و به وسیله چکش و سندان‌های به خصوص برای ساخت ظروف یکپارچه «دواتگری» نام دارد.
- ورق‌کاری: برش و فرم دادن ورقه‌های فلزات نرم به شکل سطحی و حجمی به وسیله ابزارهای متنوع برای ساخت ظروف، اشیا و جعبه‌های درزدار به هنر ورق‌کاری مشهور است.
- شیوه ریختگی (قالبی): تولید اشیا و ظروف مختلف با ریختن فلز مذاب در قالب‌های بادوام (گچی، چدنی، شنی و …) را شیوه «ریختگی» یا «قالبی» میگویند.
- ساز و بست: تولید، بست و وصل کردن اشیاء و ظروف با مدل‌های مختلف روش‌های هنر فلزکاری را شیوه «ساز و بست» میگویند این شیوه عبارت است از ملیله سازی، قفل‌سازی، چاقو و یراق‌آلات سازی.
- ملیله سازی: فرم دهی و تاب دادن مفتول‌های نقره و طلا، تولید گل ریزها، کنار هم قرار دادن و لحیم‌کاری آن‌ها برای تولید اشیا و وسایل مختلف تزئینی و کاربردی «ملیله سازی» نام دارد.
- قفل‌سازی: استفاده از روش‌های فلزکاری برای تولید انواع قفل آویز و کلید برای باز و بسته کردن درهای ورودی و اشیا به‌خصوص به «قفل‌سازی» مشهور است. برای قفل سازی از مدل های مختلف ابزار و اشیا هنر فلزکاری استفاده می‌شود و مواد اولیه‌ی استفاده شده در تولید قفل‌ها فولاد، آهن و آلیاژهای آن است.
- ابزار و یراق‌آلات‌سازی: فرم دهی فلزات و تولید ابزار و اشیا مختلف با استفاده از انواع شیوه‌های ساز و بست و آهنگری «ابزار و یراق آلات سازی» نام دارد.
ب. تزئین اشیا هنری فلزی
اشیای تولیدشده‌ی فلزی به روش‌های متنوعی تزئین می‌شوند که شامل قلم‌زنی، حکاکی، کوفت گری (مفتول کوبی و ورق کوبی) و مشبک‌کاری می‌شود.
بعد از تزئین آثار فلزی با روش‌های گفته شده می‌توان آن‌ها را با سیاه قلم یا افزودن قاب و وسایل مشابه آراست.
- سیاه‌قلم کاری: سیاه نمودن بخش‌هایی از تزیینات آثار فلزی با استفاده از دوده را که موجب جلوه‌ی بیشتر و زیباتر بعضی از نقش‌ها می‌شود «سیاه‌قلم کاری» میگویند.
- قلم‌زنی: کوبیدن طرح با استفاده از ضربات چکش با مدل‌های مختلف قلم بر فلزات چکش‌خوار برای تزئین لایه‌های تخت و منحنی به «قلم‌زنی» مشهور است. این هنر در کشورهای دنیا با توجه به انواع کارایی، شکل و ابعاد محصول نهایی به شیوه‌هایی مانند «عکسی»، «زمینه پُر»، «نیم برجسته (منبت)» و «جُنده کاری» انجام می‌گیرد.
- قلم‌زنی عکسی: در این روش اختلاف سطحی میان طرح و زمینه نخواهد بود و فقط با به وجود آوردن سایه، محدودی نقش‌ها آشکار می‌شوند.
- قلم‌زنی زمینه پر: یکی از روش‌های قلم‌زنی در هنر فلزکاری است که سطح اشیاء فلزی به وسیله نقوش و طرح‌های ریز و ظریف، قلم‌زنی و روسازی، تولید و ساخته می‌شود و با به وجود آوردن بافت زمینه از طرح جدا می‌شود.
- قلم‌زنی نیم برجسته (منبت): شیوه‌ای است که قلم‌زن با فروبردن بستر و زمینه کار با استفاده از ضربات چکش به روی ابزار مرتبط، نقش را به‌صورت نیم برجسته نمایان می‌کند و پس‌ازآن، آن را به شیوه ریزه‌کاری تزئین می‌کند.
- قلم‌زنی جُنده کاری: شیوه‌ای است که بر هر دو طرف زمینه انجام می‌شود. بدین‌صورت که از طرف رو طرح اندازی نموده و از سمت پشت نقش را برجسته‌تر می‌نمایند و در آخر آن را از رو ساخت و ساز خواهند کرد.
- مشبک‌کاری: برش زمینه یا طرح‌های اشیای هنر فلزکاری و به وجود آوردن شبکه به وسیله قلم تیز بُر و چکش به «مشبک‌کاری» مشهور است. وسایل تزئین شده به این شیوه، هوا و نور را به راحتی از خود عبور می‌دهند. بعضی از این وسایل شامل قنديل، لاله، شمعدان، عود سوز و غیره می‌شوند.
- کوفت گری: کوبیدن مفتول یا ورقه (با جنس‌های طلا، نقره، برنج، مس و …) بر لایه رویی اشیاء فلزی برای به وجود آوردن نقوش، خطوط و آرایه‌ها به «کوفت گری» یا «کوفته گری» مشهور است. در این شیوه تزئین طبق طرح به‌وسیله قلم‌های نوک تیز سطح شیء را به‌آرامی می‌خراشند، پس از آن مفتول یا ورقه را با استفاده از چکش بر خراش‌های به وجود آمده می‌کوبند تا به شکل لایه‌ای نازک سطح وسیله فلزی را بپوشاند.
خصوصیت مهم این شیوه به کار بردن تضاد رنگی میان فلزات مات و براق و یا سیاه و سفید است که در تولید انواع محصولاتی مانند انواع قفل، زیورآلات، علم و اشیای کاربردی مثل قیچی، چاقو، هاون و … استفاده می‌شود.
ج) ترکیبی هنر فلزکاری
تولید و تزئین آثار هنری فلزی با ادغام شیوه‌های مختلف برای اهداف مادی و معنوی را «شیوه ترکیبی» گویند. عَلَم سازی و زرگری از پرکاربردترین گونه‌های این شیوه به‌حساب می‌آیند.
- علم سازی: ساخت و پرداخت و تزئین صفحه‌های فولادی برای ایجاد کردن نشانه‌ها و وسایل نمادین مورد استفاده در مراسم‌های به خصوص مذهبی به «علم سازی» معروف است. شکل ظاهری و شکوه علم‌ها بیشتر به علت بهره بردن از اسماء متبرکه در فرم‌های متنوع و مختلف خوشنویسی و دیگر طرح و نقش‌های سنتی است که بر تیغه‌های علم‌ها و پیکره‌ها به وسیله مفتول‌ها و ورقه‌های طلایی، کنده کاری و کوبیده شده است.
- زرگری: فرم دهی و انداختن نقش و طرح بر (ساخت و پرداخت) فلزات قیمتی باهدف تولید آرایه‌ها، زیورآلات و اشیای زینتی به یاری ابزارهای متنوع و شیوه‌های تلفیقی به «زرگری» معروف است. برای تولید و نقش پردازی هنر فلزکاری در آثار زرگری از شیوه‌های متنوع و رایج در فلزکاری مثل ریخته‌گری، ملیله سازی، مخراج کاری، برش‌کاری، سوراخ‌کاری، حکاکی و … به کار گرفته می‌شود. کارهای متنوعی که بر روی حلقه‌های انگشتری (طلا یا نقره) انجام می‌گیرد مثل رکاب ساختن، نگین گذاشتن و غیره را مخراج‌کاری میگویند.
کاربردهای مهم هنر فلزکاری
در شرایط امروزه فرهنگی و اجتماعی جامعه ما و سایر کشورها و تغییرات زیاد و چشمگیر روش‌های زندگی از گذشته در مقایسه با حال این کالاها بر اساس هدف ساخت و نحوه استفاده به سه سته تقسیم‌شده‌اند:
1- اشیا و ظروف فلزی روزمره و کاربردی مثل یراق‌آلات اسب، ادوات فلزی و …
2-اشیا و ظروف تزیینی که برای زیبا کردن منازل به کار می‌روند مثل تابلوهای قلم‌زنی، زیورآلات و …
3- اشیا و ظروف فلزی کاربردی تزیینی که تلفیقی از دو مورد قبل هستند مثل ظروف ملیله، قندیل‌های مشبک و …
نکته حائز اهمیت این است که این آثار بر اساس مدل کاربرد و محیط استفاده از فرم ظاهری گوناگونی برخوردار بوده و در تزیین آن‌ها مدل‌های مختلف نقش و نگارهای سنتی مورداستفاده قرارگرفته است.
نکات مهم درباره هنر فلزکاری
همان‌طور که در بخش انواع صنایع دستی فلزی گفته شد، فهرست انواع هنرها و انواع فلزات در این بخش، بسیار گوناگون و بیش از مسائل یادشده است ولی در این مقاله، سعی کردیم هنر فلزکاری که در زندگی امروز هم دارای کاربرد است و یا نمونه‌های منحصر به فرد و جذاب که به موزه‌ها و کلکسیون‌ها ارائه‌شده‌اند، عرضه شود. استقبال از صنایع دستی فلزی و فروش تقریباً قابل‌توجه بعضی از آن‌ها در محیط زندگی مدرن، بیانگر این است که فلزات متنوع به خصوص فولاد، طلا، نقره و مس، ابزار تعامل میان هنر و اقتصاد به حساب می‌آیند و این مسئله، هنرمندی فلزات را به افراد نشان می‌دهد. فروشگاه آرامان با ارائه بسیاری از اشیاء فلزکاری شده شما عزیزان را در خرید انواع مختلف وسایل برای تزئین و سایر کاربردها یاری می‌دهد. با استفاده از سایت فروشگاهی آرامان به راحتی می‌توانید اقدام به خرید صنایع دستی کنید و در کمترین زمان ممکن اشیا خریداری شده را در دست داشته باشید.