به‌طورکلی سفالگری از قدیمی‌ترین اختراعات انسان به شمار می‌رود. ظروف سفالی یکی از زیباترین و کاربردی‌ترین محصولات صنایع‌دستی است که از خاک رس به دست می‌آید. از ظروف سفالی می‌توان برای تزیین دکوراسیون منزل نیز استفاده کرد. در ادامه این مقاله با ما همراه باشید تا با نحوه ساخت ظروف سفالی آشنا شوید.
سفالگری در زمره هنرهای اصیل و دیرینه در ایران و دیگر کشورهای دنیا به‌حساب می‌آید. ساخت ظروف سفالی که به‌عنوان یکی از کاربردی‌ترین و زیباترین صنایع دستی در میان مردم شهرت دارد، با استفاده از خاک رس صورت می‌گیرد. این روزها استفاده از ظروف سفالی برای زیباتر‌کردن دکوراسیون خانه و محل کار بسیار رایج شده است؛ چراکه آثار هنر سفال، نه‌تنها از جذابیت ظاهری بالایی برخوردارند؛ بلکه تداعی‌گر طبیعت و آغاز و انجام انسان‌ها بوده و جلابخش روح و جان انسان است.
در این مطلب قصد داریم به‌بیان چگونگی ساخت سفالینه و معرفی هنرهای وابسته به سفال بپردازیم. اگر شما هم به این صنایع دستی نفیس و محبوب علاقمند هستید، برای کسب اطلاعات بیشتر از ویژگی‌ها و مراحل ساخت آن تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
تاریخچه ساخت ظروف سفالی
به ساخت ظروف سفالی با گل، سفالگری گفته می‌شود و مرغوب‌ترین نوع خاک برای این هنر، خاک رس است که دارای مقادیر زیادی آهن بوده و به‌همین دلیل رنگ آن متمایل به سرخ است. باتوجه به اینکه مواد اولیه سفالگری یعنی آب، خاک و آتش در اغلب مناطق محل سکونت انسان‌ها وجود داشته است؛ می‌توان نتیجه گرفت که قدمتی بسیار طولانی دارد.
باوجود آنکه تاریخچه دقیق سفالگری در ایران مشخص نیست؛ نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی بیانگر آن است که قدمت آن به 4000 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. خاستگاه هنر سفالگری یا کوزه‌گری نیز به 4 منطقه عمده شامل بخش غربی کوه‌های زاگرس در استان لرستان، بخش جنوبی دریای مازندران در محدوده استان‌های مازندران و گیلان، نواحی شمال غرب کشور شامل بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی و نواحی جنوب شرق کشور شامل بخش‌هایی از استان کرمان و استان سیستان و بلوچستان مربوط می‌شود.
ابزارهای لازم برای ساخت ظروف سفالی
- سنگ‌شکن: انواع مختلفی دارند و برای خرد کردن سنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- آسیاب: دستگاهی است که برای پودر کردن مواد به‌کار می‌رود.
- همزن: مخزن‌هایی استوانه‌ای شکل هستند که برای به‌هم زدن مواد بااستفاده از پروانه‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ از این دستگاه‌ها در کارگاه‌های سرامیک‌سازی نیز استفاده می‌شود.
- آهن‌رباها: در مسیر حرکت مواد اولیه قرار داده می‌شوند تا ناخالصی‌های مواد اولیه جدا شوند.
- الک‌ها: برای یکنواخت کردن مواد اولیه و جداسازی ذرات درشت از آن، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- فیلترپرس: برای آماده‌سازی خمیر بدنه و گرفتن آب اضافی از دوغاب به‌کار برده می‌شود و در کارگاه‌های بزرگ و مجهز سفالگری وجود دارد. در کارگاه‌های کوچک و خانگی از روش‌های سنتی برای آماده‌سازی گل و خارج کردن آب اضافی استفاده می‌شود.
- ورز‌دهنده‌ها: برای هواگیری از خمیر گل و یکنواخت کردن آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و شکل‌پذیری آن را افزایش می‌دهد.
- چرخ سفالگری: دستگاهی آهنی است که برای کوبیدن گل مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ پشت این چرخ نیز محلی برای نشستن سفالگر وجود دارد.
- دستگاه جیگر و جولی: هنگام ساخت ظروف سفالی، برای تولید چند قطعه یا ظرف همسان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- ماشین ریخته‌گری: برای ریختن دوغاب به داخل قالب‌های گچی به‌کار برده می‌شود.
- دستگاه پرس: بااستفاده از 2 قالب فلزی به شکل‌دهی خمیر به اندازه‌های یکنواخت، کمک می‌کند.
- ماله: در کارگاه‌های سنتی سفالگری از یک تیغه فلزی ضدزنگ برای تراشیدن قسمت‌های اضافی بدنه خام ظروف سفالی استفاده می‌شود که ماله نام دارد. در کارگاه‌های بزرگ و پیشرفته سفالگری انواع مختلفی از ابزارهای تراش‌دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- ابزارهای کنده‌کاری: انواع مختلفی از ابزارهای کنده‌کاری بر روی گل و تزئین بدنه ظروف سفالی در کارگاه‌های سفالگری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- ابزارهای شکل دهنده: ابزارهایی نظیر فلز، چوب و فیبر هستند که برای شکل‌دهی به خمیر گل و بدنه ظروف سفالی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- قالب: صفحه‌ای سفالی یا چوبی دایره‌ای شکل که هنگام ساخت سفالینه روی سرچرخ چسبانده می‌شود؛ شایان ذکر است که برای ساخت هر سفالینه، یک قالب مشخص مورد نیاز است.
- سایر وسایل سفالگری: از دیگر ابزارهای مورد نیاز سفالگری می‌توان به تخته، وردنه، قلم‌مو، سطل، کاسه، کاردک و … اشاره نمود.
مراحل ساخت ظروف سفالی
روش‌های مختلفی برای ساخت سفالینه وجود دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
روش پینچ یا فشاری
روش فشاری، یکی از کهن‌ترین روش‌های انجام سفالگری است. در این روش، تکه‌ای از گل را که قبلاً ورزداده شده و به شکل گلوله درآمده، برمی‌داریم و با انگشت شست حفره‌ای در میان آن ایجاد می‌کنیم. سپس آن را به‌آرامی در کف یک دست می‌چرخانیم و با دست دیگر به آن شکل می‌دهیم.
روش فتیله‌ای یا لوله‌ای
در این روش از سفالگری که عمدتاً برای ساخت ظروف بزرگ و حجیم مورد استفاده قرار می‌گیرد، ابتدا صفحه گلی دایره‌ای شکلی با ضخامت 5/0 تا 1 سانتی متر تهیه می‌کنیم و آن را بر روی صفحه‌ای گچی قرار می‌دهیم، سپس گل را درمیان انگشتان فشار می‌دهیم تا لوله‌ای شکل شود. این لوله گلی را روی صفحه‌ای هموار قرار می‌دهیم و کمی با دست ورز می‌دهیم تا فرم مناسبی پیدا کند.
چندین لوله گلی به‌همین شکل تهیه می‌کنیم، سپس یکی از آن‌ها را برمی‌داریم و اطراف صفحه می‌پیچیم. پس از آن، لوله گلی دیگری بر روی لوله نخست قرار می‌دهیم و آن را از داخل به لوله اول متصل می‌کنیم؛ بعد از روی‌هم قرار گرفتن لوله‌های گلی، ظرفی با شکل دلخواه ایجاد می‌شود. شایان ذکر است که در این روش، پس از خشک شدن ظرف سفالی ساخته شده، امکان اضافه شدن لوله گلی دیگری وجود ندارد و موجب ترک خوردن ظرف می‌شود.
روش چرخ‌کاری
روش چرخ‌کاری، یکی از متداول‌ترین شیوه‌های سفالگری در میان سفالگران سنتی است که مهارت در انجام آن با تمرین و پشتکار فراوان به‌دست می‌آید. برای انجام سفالگری به‌روش چرخ‌کاری، لازم است که مراحل زیر انجام شوند:
- ابتدا تکه‌ای از گل ورزداده شده را بر روی چرخ سفالگری قرار می‌دهیم؛ به‌نحوی که گل به چرخ چسبیده شود.
- پس از آنکه سرعت حرکت چرخ سفالگری به بیشترین مقدار خود رسید، مقداری آب روی گل می‌ریزیم و آن را به‌سمت مرکز چرخ هدایت می‌کنیم؛ این مرحله، مرکز کردن گل نامیده می‌شود.
- در مرحله بعد، گل را به‌شکل هرم درست می‌کنیم و حفره‌ای در میان آن ایجاد می‌کنیم که به آن باز کردن گل می‌گویند.
- در مرحله بعد، با حرکت‌دادن انگشت‌ها بر روی دیواره گل هرمی شکل، یک استوانه با ضخامت مناسب روی چرخ سفالگری ایجاد می‌کنیم؛ به این مرحله، بالا گرفتن گل اطلاق می‌شود. شایان ذکر است که برای ساخت ظروف سفالی باز نظیر بشقاب، نیازی به انجام این مرحله نیست.
- پس از آنکه گل به شکل ظرف موردنظر درآمد، بااستفاده از سیمی نازک، آن را جدا کرده و در سایه قرار می‌دهیم تا کمی رطوبت آن گرفته شود؛ این زمان باتوجه به ضخامت ظرف بین 12 تا 24 ساعت طول می‌کشد.
- سپس ظرف ساخته شده را به‌صورت وارونه بر روی چرخ سفالگری قرار می‌دهیم تا حین حرکت چرخ، قسمت های اضافی بااستفاده از تیغه تراشیده شود.
- با تراش‌دادن اجزای اضافه، ساخت سفالینه تکمیل می‌شود و لازم است که آن را 24 ساعت در سایه قرار دهیم و پس از آن در گرم‌خانه بگذاریم تا رطوبت آن کاملاً خشک شود.
- پس از خشک شدن ظرف سفالی، درصورت نیاز بااستفاده از سمباده سطح آن را صیقلی کرده و به مدت 8 ساعت داخل کوره قرار می‌دهیم تا پخته شود؛ معمولاً دمای کوره را بین 950 تا 1000 درجه سانتی‌گراد تنظیم می‌کنند.
معرفی هنرهای وابسته به سفال: میناکاری روی سفال
سفالگری و هنر میناکاری، از جمله هنرهای دستی محبوب و پرطرفدار هستند که با تلفیق آن‌ها می‌توان آثار هنری جذاب و ارزشمندی ایجاد نمود. پیوند این دوهنر، درگذشته بیشتر برای ساخت آثار مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ در حالیکه امروزه ظروف تزئینی و کاربردی متعددی بااستفاده از میناکاری روی سفال تولید و عرضه می‌شوند که طرفداران پروپاقرصی نیز دارند.
برای انجام میناکاری روی سفال، ابتدا ظرف سفالی سمباده زده می‌شود تا سطح بیرونی آن کاملاً هموار و یکنواخت شود سپس هنرمند میناکاری بااستفاده از جوهر مخصوص، طرح‌های موردنظر را روی ظرف ایجاد می‌کند. در مرحله بعد، فرآیند سیاه قلم بر روی ظرف انجام می‌شود و در نهایت، لعاب‌کاری می‌شود.
نحوه ساخت ظروف سفالی در همدان و یزد
ابتدا باید فرایند ورز دادن و هواگیری کردن گل رس را انجام دهید. در این مرحله ورز دادن گل رس به صورت آرام باعث می‌شود که آب به تدریج وارد خاک رس شود. به این ترتیب با ورز دادن آن گل رس به دست می‌آید. پس از انجام فرایند ورز دادن می‌توانید آن را بر روی چرخ سفالگری قرار دهید و آن را به شکل دلخواه درآورید. برای انجام این کار باید پشت چرخ نشسته و با پای راست خود چرخ سفالگری را بچرخانید. سپس مقدار موردنیاز از گل رس را بر روی چرخ قرار دهید و فرایند شکل‌دهی را آغاز کنید. برای اینکه گل به دستتان نچسبد یک ظرف آب در کنار دستگاه قرار دهید تا دست‌هایتان را به طور مداوم با آن مرطوب کنید.
بعد از اینکه گل رس به شکل دلخواه درآمد با کمک یک نخ آن را از دستگاه جدا کنید و به مدت ۲۴ ساعت در جایی که سایه باشد قرار دهید. در مرحله نحوه ساخت ظروف سفالی سفال را بعد از ۲۴ ساعت درون کوره و در معرض حرارت قرار دهید. حرارت نقش مهمی در استحکام سفال دارد، زیرا با تبخیر شدن آب و رطوبت موجود در گل استحکام سفال افزایش می‌یابد. برای تزیین ظروف سفالی نیز می‌توانید از روش‌هایی گوناگون نظیر کنده‌کاری، لعاب‌کاری، برجسته‌کاری و … استفاده کنید. دقت داشته باشید که پخت ظروف سفالی بدون لعاب، ظروف لعاب‌دار و همچنین سفال‌هایی که قرار است روی آن نقاشی شود به درجه حرارت خاصی نیاز دارند.
درباره صنایع دستی یزد در این مقاله بیشتر بخوانید
پیشنهادات آرامان برای ظروف سفالی
شکلات‌خوری میناکاری روی سفال
شکلات‌خوری یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین ظروف پذیرایی به‌شمار می‌رود که در اغلب مهمانی‌ها و دورهمی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین قراردادن ظرف شکلات‌خوری شیک و تزئینی در بوفه منزل، می‌تواند جلوه‌ای بی‌نظیر به دکوراسیون اتاق نشیمن یا اتاق پذیرایی ببخشد. یکی از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین انواع آن، ظرف شکلات‌خوری میناکاری روی سفال است که نسبت به‌سایر ظروف تزئینی از قیمت مناسب‌تری هم برخوردار است.
شکلات‌خوری سه‌پایه کوچک مینا روی سفال که در فروشگاه آرامان عرضه می‌شود؛ کیفیت ساخت بالایی دارد، بااستفاده از نقوش جذاب تزئین شده است و می‌تواند به‌عنوان گزینه‌ای مناسب برای هدیه مناسبت‌های خاص به عزیزانتان درنظر گرفته شود.
شکلات خوری سه پایه کوچک مینا روی سفال
بشقاب میناکاری روی سفال
با تهیه بشقاب‌های اصیل و خاص، می‌توانید پذیرایی منحصر‌به‌فرد و ویژه‌ای از مهمانان خود داشته باشید. یکی از انواع بشقاب‌های دکوراتیو که جنبه کاربردی هم دارد؛ بشقاب میناکاری روی سفال است.
باتوجه به قیمت مناسب بشقاب گرد 25 سانت مینا روی سفال که در فروشگاه آرامان موجود است؛ می‌توانید ست‌های 6 یا 12 عددی از آن را تهیه کنید و در مراسم‌ها و دورهمی‌ها مورد استفاده قرار دهید. شایان ذکر است که این بشقاب‌ها در طرح‌های مختلف و اندازه‌های مختلفی نظیر 10، 20، 30 و 35 سانتی‌متر در این فروشگاه عرضه می‌شوند.
بشقاب گرد ۲۵ سانت مینا روی سفال
جام استوانه‌ای میناکاری روی سفال
جام استوانه‌ای کوچک مینا روی سفال که توسط فروشگاه آرامان عرضه می‌شود؛ یکی از ظروف دکوراتیو پرطرفدار است که علاوه‌بر جنبه تزئینی آن، برای استفاده در سفره هفت سین و سفره شب یلدا هم در ست‌های 6 و 7 عددی مورد استفاده قرار می‌گیرد که باتوجه به نقوش اصیل و پایه‌دار بودن آن‌ها، زیبایی و جلوه خاصی به سفره خانوادگی شما می‌بخشد. این ظرف خوش‌ساخت میناکاری روی سفال، هدیه‌ای نفیس و دوست‌داشتنی برای دوستان و عزیزان به‌شمار می‌رود. همچنین می‌توان آن را به‌عنوان هدایای سازمانی به کارمندان و پرسنل در مناسبت‌های خاص اهدا نمود.
جام استوانه کوچک مینا روی سفال
نکات مهم درباره ساخت ظروف سفالی
برای آشنایی بیشتر دوستداران هنر سفالگری، در این مطلب به تاریخچه، ابزارهای مورد نیاز و مراحل ساخت ظروف سفالی اشاره کردیم، همچنین میناکاری روی سفال را به‌عنوان یکی از هنرهای وابسته به سفال معرفی نمودیم.
در ادامه مطلب، به‌طور خلاصه به بیان نکاتی مهم درباره ساخت سفالینه می‌پردازیم:
- لازم به ذکر است که برای ساخت این ظروف، الزامی به وجود چرخ سفالگری نیست و علاقمندان به این آثار هنری می‌توانند بااستفاده از دست، طرح‌های مختلف ظروف سفالی زیبا را خلق نمایند؛ ضمن آنکه سفالگری بدون چرخ، برای آرامش اعصاب و برطرف کردن استرس بسیار مفید است.
- پس از ساخته شدن ظروف سفالی، می‌توان با لعاب‌دادن بدنه آن‌ها با رنگ های دلخواه، آن‌ها را تزئین و رنگ‌آمیزی نمود؛ پیش از لعاب‌دادن ظروف، اطمینان پیدا کنید که هیچ‌گونه گرد و غباری روی بدنه آن‌ها وجود نداشته باشد.
- کوزه‌های سفالی را می‌توان به اشکال مختلف نظیر کروی، مخروطی، بیضی و استوانه‌ای تهیه نمود؛ آنچه اهمیت دارد این است که ترکیب بخش‌های مختلف ظرف موردنظر با هم سازگاری داشته باشند.
- برای ساخت ظروف سفالی با نقش برجسته که انجام آن با دست امکان‌پذیر نیست؛ می‌توان از قالب های سفالگری استفاده کرد.
- از ظروف سفالی باکیفیت برای پختن غذا نیز می‌توان استفاده نمود؛ با وجود این، بهتر است که آن‌ها را روی حرارت مستقیم قرار ندهید و از شعله پخش‌کن استفاده کنید.
- بهتر است برای شست‌وشوی ظروف سفالی، از مواد سفیدکننده استفاده نکنید؛ چراکه این مواد باعث خوردگی ذرات سفال می‌شوند.
- توصیه می‌شود انواع ظروف سفالی را تنها از فروشگاه‌های معتبر تهیه کنید تا از کیفیت مواد اولیه و نحوه ساخت آن‌ها اطمینان حاصل کنید.
برای مشاهده و خرید انواع ظروف سفالی نظیر شکلات‌خوری میناکاری روی سفال، بشقاب میناکاری روی سفال و جام استوانه‌ای میناکاری روی سفال می‌توانید به فروشگاه آرامان مراجعه کنید و محصولات موردنظر خود را سفارش دهید تا در کمترین زمان ممکن برای شما ارسال شوند. این فروشگاه، انواع ظروف سفالی دکوراتیو و کاربردی را با بهترین کیفیت و قیمت مناسب به شما دوستداران هنر و اصالت عرضه می‌کند.