هنر میناکاری یکی از محبوب‌ترین و باظرافت‌ترین هنرهای دستی ایران است که پیشینه انجام آن در این مرز و بوم به بیش از 1500 سال قبل برمی‌گردد. برای ساخت محصولات میناکاری، از انواع رنگ‌های لعاب‌دار برای تزئین کردن و آراستن ظروف فلزی، چینی و سفالی استفاده می‌شود. مینای نقاشی یکی از روش‌های مرسوم میناکاری است که عمدتاً توسط هنرمندان شهر اصفهان انجام می‌شود. درصورتیکه تمایل دارید با این هنر و چگونگی تهیه آن آشنا شوید در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
مینای نقاشی چیست؟
مینا ماده‌ای از جنس شیشه و بسیار شفاف است که برای ایجاد نقوش مختلف روی فلزات و کاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و رنگ‌های روشن و لعاب‌دار مخصوص با حرارت بالا روی آن تثبیت می‌شوند. بر اساس چگونگی کاربرد رنگ روی سطوح، سه نوع مینای خانه‌بندی، مینای روحی و مینای نقاشی وجود دارد.
مینای نقاشی مشابه با نقاشی روی شیشه است و به درجه حرارتی پایین‌تر از سایر انواع میناکاری نیاز دارد. صنعتگران با استفاده از این هنر، محصولاتی نظیر گلدان، ظروف پذیرایی و سرو، جعبه زیورآلات، تابلو و قاب‌های زینتی تولید می‌کنند.
مینای نقاشی چگونه تهیه می‌شود؟
برای نقاشی ظروف میناکاری مراحل مختلفی باید انجام شوند؛ در ادامه به مراحل ساخت مینای نقاشی اشاره می‌کنیم.
آماده‌سازی زیرساخت
زیرساخت مناسب برای انجام مینای نقاشی را می‌توان به دو روش خم‌کاری و چکش کاری تهیه نمود. در روش خم‌کاری، قالب مربوط به ساخت محصول موردنظر را میان گیره دستگاه تراش قرار می‌دهند. با استفاده از میله‌ای که انتهای آن کره‌ای شکل است، هنگام چرخش ورقه، به آن فشار وارد می‌کنند و آن را خم می‌کنند تا تغییرشکل دهد.
تهیه زیرساخت میناکاری با بهره‌گیری از روش چکش کاری، بدون استفاده از قالب صورت می‌گیرد. در این روش، با استفاده از ابزارهایی نطیر انبر، چکش و سندان، ورقه‌های فلزی را به شکل ظروف موردنظر درمی‌آورند.
زدودن آلودگی‌ها از سطح ظرف زیرساخت
پیش از چسباندن لعاب مینا بر روی ظرف زیرساخت، باید سطح ظرف فلزی را به خوبی تمیز کرده و تمامی آلودگی‌ها و گرد و غبار موجود بر روی آن را از بین برد. درصورتیکه حتی ذره‌ای گرد و غبار بر روی بدنه ظرف زیرساخت باقی بماند، پس از قرار دادن لعاب مینا بر روی آن، بریدگی‌هایی در سطح آن مشاهده می‌شود و زیبایی و ظرافت اثر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای تمیز کردن ظرف زیرساخت می‌توان از روش‌های زیر استفاده نمود:
- ابتدا بر روی ظرف موردنظر مقداری سرکه ریخته می‌شود سپس بر روی تمام سطح آن نمک می‌پاشند؛ در مرحله بعد با استفاده از یک برس سیمی، سطح ظرف را تمیز می‌کنند تا شفاف و تمیز شود.
- روش دیگر برای تمیز کردن ظرف زیرساخت، این است که محلولی از آب گرم و اسید سولفوریک (جوهر گوگرد) تهیه کنیم و ظرف موردنظر را در آن قرار دهیم، سپس با یک برس سیمی آن را تمیز کرده و آبکشی نماییم. شایان ذکر است که هرچه لکه‌های موجود روی سطح ظرف بیشتر باشد، باید محلول غلیظ‌تری آماده کنیم.
- روش دیگر، این است که سطح ظرف زیرساخت را با استفاده از الیاف فلزی و صابون تمیز کنیم و در انتها آن را سمباده بکشیم. پس از پاک کردن آلودگی‌ها از سطح ظرف فلزی، با استفاده از فشار هوای کمپرسور، آلودگی‌های احتمالی یا جای اثر انگشت را نیز از آن می‌زداییم.
تهیه لعاب
لعاب مینا نسبت وزن به حجم بالایی دارد، به راحتی حل نمی‌شود و به‌طور خالص قابل استفاده نیست. به همین دلیل برای کاهش غلظت آن جهت داشتن چسبندگی بیشتر، آن را با موادی طبیعی نظیر به دانه ترکیب می‌کنند.
لعاب کاری
پس از آماده‌سازی لعاب، مرحله لعاب کاری روی ظرف زیرساخت انجام می‌شود. این مرحله را می‌توان به دو شیوه متفاوت دستی و اسپری انجام داد. در روش دستی، لعاب رنگ روی ظرف موردنظر ریخته می‌شود تا تمام سطح آن را بپوشاند.
در روش اسپری، با استفاده از ابزاری به نام پیستوله در اتاقک اسپری، لعاب رنگ بر روی ظرف زیرساخت پاشیده می‌شود. لازم به ذکر است که در روش دستی، میزان هدررفت لعاب مینا کمتر است و از نظر اقتصادی، استفاده از این روش منطقی‌تر است.
پخت لعاب
پس از آنکه لعاب روی ظروف خشک شد، مرحله پخت لعاب انجام می‌شود. برای این منظور، لازم است که دمای کوره روی 900 درجه سانتی‌گراد تنظیم شود و به مدت 2 تا 3 دقیقه ظرف موردنظر در آن قرار داده شود، سپس ظرف را از کوره خارج کرده و در معرض هوای آزاد قرار می‌دهند تا سرد شود. لازم به ذکر است که رنگ لعاب ظرف در این مرحله زرد است و به تدریج پس از سرد شدن به رنگ سفید متمایل می‌شود.
آماده کردن رنگ‌ها
به رنگ‌هایی که برای آراستن و زیباتر کردن مینا مورد استفاده قرار می‌گیرند، رنگ‌های نسوز اطلاق می‌شود. این رنگ‌ها از پودر کردن اکسید فلزات به دست می‌آیند و عمدتاً وارداتی هستند. روش آماده کردن رنگ برای طراحی روی ظروف میناکاری به این صورت است که ابتدا باید محلول صمغ عربی و آب با گلیسیرین ترکیب شوند؛ صمغ و گلیسیرین عمدتاً با نسبت 1 به 2 با هم مخلوط می‌شوند.
در مرحله بعد، پودر رنگ خریداری شده را بر روی شیشه قرار می‌دهند و با قطره‌چکان چند قطره از ترکیب صمغ و گلیسیرین را به‌عنوان حلال رنگ به آن اضافه می‌کنند. اکنون رنگ آماده است و می‌توان مانند آبرنگ از آن برای نقاشی کردن روی ظرف استفاده نمود. درصورتیکه رنگ موردنظر خشک یا غلیظ باشد، می‌توان دوباره مقداری حلال رنگ با استفاده از قطره‌چکان به آن اضافه کرد.
ترسیم و انتقال طرح بر روی لعاب
طرح موردنظر هنرمند میناکار، ابتدا بر روی کاغذ ترسیم می‌شود سپس روی آن سوزن کاری و سمباده کاری انجام می‌شود و در نهایت طرح از قسمت حاشیه خطوط آن از کاغذ جدا می‌شود. با استفاده از خاکستر یا دوده می‌توان طرح را بر روی لعاب ظرف موردنظر انتقال داد.
نقاشی روی لعاب
در این مرحله ترسیم نقوش روی لعاب ظرف میناکاری انجام می‌شود. برای این کار، می‌توان نخست نقوش موردنظر را رنگ‌آمیزی کرده و سپس حاشیه آن را قلم‌گیری نمود. روش دیگر، این است که ابتدا قلم‌گیری نقوش انجام شود و خطوط حاشیه طرح ترسیم شوند، سپس رنگ‌آمیزی آن انجام شود.
انتخاب رنگ برای مینای نقاشی در این مرحله، به عهده هنرمند است. خوب است بدانید که در این مرحله نباید رنگ‌ها را به مقدار زیاد روی لعاب مورد استفاده قرار دهید؛ چراکه در مرحله پخت و حرارت دیدن، رنگ‌های اضافی بر روی ظرف جاری می‌شوند و موجب خرابی نقوش موردنظر می‌شوند.
پخت مینای نقاشی
پس از ترسیم نقوش موردنظر بر روی لعاب، بار دیگر باید ظرف را در کوره با دمای 600 تا 750 درجه سانتی‌گراد قرار داد. البته درصورتیکه از رنگ طلایی برای رنگ‌آمیزی نقاشی استفاده شده باشد، حداکثر می‌توان دمای کوره را تا 450 درجه سانتی‌گراد تنظیم نمود تا رنگ طلایی حفظ شود و از بین نرود. گاهی پس از پخت مینای نقاشی، روی ظرف را با لعاب شفاف و نازکی می‌پوشانند و دوباره در کوره قرار می‌دهند تا تثبیت شود.
پرداخت ظرف میناکاری
مرحله نهایی ساخت ظروف میناکاری، پرداخت یا تکمیل کاری است. خوب است بدانید که دسته، لبه، پایه و دهانه ظروف میناکاری به‌خوبی با لعاب پوشانده نمی‌شوند و همین موضوع موجب می‌شود که ظاهر زیبایی نداشته باشند. بنابراین در مرحله پرداخت، از نقره‌جوش کردن مفتولی از جنس نقره یا برنج که با استفاده از دستگاه نورد به نواری نازک با ضخامت 2 میلی‌متر تبدیل شده، برای پوشاندن لبه، دهانه، دسته یا پایه این ظروف استفاده می‌شود.
ابزارهای مورد نیاز برای تهیه مینای نقاشی
- لعاب سفید برای آماده کردن ظرف زیرساخت مینای نقاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- انواع قلمو با شماره‌های مختلف برای طراحی نقوش مورد نیاز است.
- صفحه شیشه‌ای به‌عنوان پالت برای ریختن رنگ بر روی آن مورد نیاز است.
- برای ترکیب محلول صمغ و گلیسیرین، کاردک لازم است.
- برای ترسیم نقوش به مداد کپی نیاز است؛ رنگ این نوع مداد پس از حرارت دیدن در کوره از بین می‌رود.
- وجود کوره برای انجام مراحل مختلف آماده‌سازی زیرساخت و پخت لعاب لازم است. البته درصورتیکه به‌صورت حرفه‌ای این هنر را دنبال نمی‌کنید، نیازی به خرید کوره نیست؛ می‌توانید برای پخت لعاب، محصول خود را به یک کارگاه میناکاری بسپارید.
پیشنهادات آرامان برای محصولات میناکاری
بشقاب میناکاری
انواع بشقاب میناکاری که در طرح‌های یک، دو، سه و چهار در فروشگاه آرامان عرضه شده‌اند، از کیفیت ساخت بالایی برخوردارند؛ ضمن آنکه لعاب مینای مورد استفاده برای تزئین آن‌ها نیز از نوع مرغوب است. این بشقاب‌ها در اندازه‌های متنوع 16، 20، 25 و 30 سانتی‌متری در بازار عرضه می‌شوند.
این محصولات قابل شستشو هستند و برای استفاده روزمره و پذیرایی از مهمان‌ها در مراسم‌های مختلف بسیار مناسب هستند. باتوجه به قیمت مناسب این بشقاب‌ها، می‌توانید آن‌ها را در سری‌های 6، 12 و 18 عددی نیز سفارش بدهید و مورد استفاده قرار دهید. همچنین این ظروف را می‌توانید به‌عنوان آثار هنری دکوراتیو در ویترین شیک منزل خود نگهداری کنید و جلوه و زیبایی آن را دوچندان نمایید.
بشقاب میناکاری طرح چهار
قندان مینا روی سفال
قندان گرد مینا روی سفال که در فروشگاه آرامان عرضه شده است، به دست هنرمندان باتجربه سفالگر ساخته شده و با ظرافت و دقت بالایی با استفاده از هنر میناکاری تزئین شده است. نقوش مورد استفاده در طراحی این محصول سنتی و جذاب هستند و برای رنگ‌آمیزی آن نیز از لعاب مینای نقاشی درجه یک استفاده شده است. بنابراین با شستشو و استفاده مداوم نیز، نقوش آن تغییری نمی‌کنند. قرار دادن این محصول بر روی میز جلومبلی یا میز عسلی، جلوه سنتی و زیبایی به فضای اتاق نشیمن خانه می‌بخشد. این محصول را می‌توانید به عنوان قندان یا شکلات خوری و آجیل خوری مورد استفاده قرار دهید.
قندان گرد مینا روی سفال
نکات مهم درباره مینای نقاشی
در این مطلب به توضیح چگونگی تهیه ظروف میناکاری با استفاده از مینای نقاشی پرداختیم. در ادامه، به‌صورت خلاصه به مرور نکاتی درباره نقاشی ظروف میناکاری می‌پردازیم:
- دوران شکوفایی هنر میناکاری به زمان سلجوقیان برمی‌گردد، با این‌حال، در زمان صفویان، نقوش مینیاتوری و متنوع‌تری برای طراحی ظروف میناکاری مورد استفاده قرار گرفت. گفتنی است که استفاده از نقوش ختایی و اسلیمی نیز در دوران صفویان رایج گردید.
- طرح‌های مورد استفاده در نقاشی ظروف میناکاری شامل اسلیمی، گل و مرغ، ختایی، طرح‌های نگارگری و مینیاتور، خوشنویسی و انواع منظره هستند.
- گفتنی است که به جای مخلوط صمغ و گلیسیرین می‌توان از عصاره جوهر اسطوخودوس یا عصاره جوهر کاج نیز به‌عنوان حلال رنگ‌های مینایی استفاده نمود. در چنین حالتی، نقاشی روی لعاب شبیه رنگ روغن می‌شود.
- گاهی به جای لعاب کاری ظروف میناکاری، از طلاکاری استفاده می‌شود؛ در چنین حالتی ابتدا شمش طلا را با تیزاب سلطانی مخلوط می‌کنند، سپس تیزاب را از آن جدا کرده و روغن تربانتین به آن اضافه می‌کنند. با استفاده از این محلول، ظرف میناکاری با لایه‌ای از فلز طلای براق تزئین می‌شود.
- خوب است بدانید که برای پخت نقاشی، تنظیم دمای مناسب کوره بسیار اهمیت دارد؛ چراکه در صورت کمتر بودن دما نسبت به حالت استاندارد آن، پخت رنگ به‌خوبی انجام نمی‌شود و احتمال پاک شدن آن از روی لعاب وجود خواهد داشت. همچنین درصورتیکه دمای کوره بیشتر از حالت استاندارد آن باشد، موجب جاری شدن رنگ بر روی ظرف می‌شود.
- علاوه‌بر اینکه میناکاری روی فلزات از جمله فلز مس انجام می‌شود، میناکاری روی سفال و کاشی نیز توسط هنرمندان سفالگر انجام می‌شود؛ محصولات مینا روی سفال از محبوبیت بالایی نزد مردم برخوردار هستند.
- برای مشاهده و خرید انواع صنایع دستی میناکاری، می‌توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان مراجعه کنید. در وب‌سایت این فروشگاه می‌توانید با اطمینان از کیفیت و مرغوبیت محصولات، سفارش خود را ثبت کنید تا در اسرع وقت آن را دریافت نمایید.