هنر میناکاری یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای ایرانی به شمار می‌رود که هم روی فلز انجام می‌شود و هم روی سفال اما از هر نوعی که باشد یکی از زیباترین آثار صنایع‌دستی ایرانی است. در این مقاله به‌منظور درک این موضوع که هنرمند میناکار چه مراحلی را برای ساخت اثر میناکاری شده طی می‌کند، شما را با تمام مراحل انجام میناکاری روی سفال آشنا می‌کنیم. پس از پایان مطلب شما به تمام ریزه‌کاری‌های این هنر فوق‌العاده پی می‌برید و جهت خرید یا ساخت ظروف میناکاری شده اقدام خواهید کرد. پس تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
هنر میناکاری یکی از زیباترین صنایع‌دستی ایرانی به شمار می‌آید که سالانه افراد بی‌شماری اعم از ایرانی و غیرایرانی آن را به‌منظور زینت بخشی به خانه‌هایشان یا حتی دادن هدیه و سوغاتی خریداری می‌کنند. اما کمتر کسی از مراحل ساخت ظروف میناکاری اطلاع دارد. از همین رو بسیار خوب است تا با نحوه انجام میناکاری آشنا شویم تا به ارزش این هنر بی‌بدیل پی ببریم و قدر آن را بدانیم.
تاریخچه میناکاری روی سفال
سفالگری و میناکاری دو مورد از صنایع دستی محبوب و پرطرفدار هستند که پیوند آن‌ها با یکدیگر به خلق آثار هنری بی‌نظیری منجر می‌شود. میناکاری روی سفال یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دستی در ایران به شمار می‌رود و مبدأ پیدایش آن به پیش از شروع دوره هخامنشیان برمی‌گردد؛ با این حال دوره اوج و شکوفایی آن در زمان سلجوقیان بوده است. آثار سفالی متعددی از این دوره که با هنر میناکاری تزئین شده و با لعاب نیز قلیایی شده در شهر شوش پیدا شده است.
میناکاری از جمله هنرهای اصیل شهر اصفهان است و قطب صنایع دستی سفالگری در ایران نیز به شهر لالجین همدان برمی‌گردد. امروزه هنر میناکاری روی سفال توسط هنرمندان در شهرهای مختلف ایران انجام می‌شود اما هنوز هم بهترین آثار هنری میناکاری روی سفال در اصفهان و همدان به چشم می‌خورند.
مرحله اول میناکاری روی سفال: تهیه ابزار و مواد اولیه موردنیاز
برای شروع کار هنرمند میناکار باید با تهیه مواد اولیه درجه یک کیفیت محصول نهایی را تضمین کند. وسیله‌های موردنیاز برای انجام میناکاری و ایجاد طرح‌های مختلف در موارد کم خلاصه نمی‌شود و هنرمند میناکار به طیف وسیعی از ابزارها و وسایل نیز دارد. اما مهم‌ترین این موارد عبارت است از:
- ظروف سفالی خام
- شابلون‌های میناکاری
- سیاه قلم میناکاری
- پمپ حاوی سیاه قلم
- لعاب میناکاری
- پودر لعاب میناکاری
- سمباده مخصوص ظرف سفالی
- جوهر مخصوص میناکاری
مرحله دوم میناکاری روی سفال: کشیدن سمباده روی ظرف سفالی موردنظر
بعد از تهیه وسایل موردنیاز اکنون هنرمند میناکار می‌تواند کار خود را با سمباده کشیدن ظرف سفالی شروع کند. برای انجام میناکاری لازم است تا تمام سطوح ظرف موردنظر با استفاده از سمباده کاملاً صاف و صیقلی شود تا بتوان انواع طرح های میناکاری موردنظر را روی آن رسم کرد. علاوه بر این در مراحل میناکاری روی سفال سمباده کشیدن ظرف سفالی موجب می‌شود تا رنگ به‌صورت یکدست و خوب روی ظرف سفالی قرار گیرد. از همین رو هنرمند میناکار باید با نهایت دقت و توجه تمام سطح ظرف را سمباده بکشد تا برای محصول را برای شابلون زدن آماده نماید.
مرحله سوم میناکاری روی سفال: آماده‌کردن ظرف موردنظر برای شابلون زدن
پس از سمباده کشیدن ظرف سفالی اکنون نوبت به این می‌رسد که هنرمند میناکار ظرف سفالی را برای زدن شابلون آماده کند. برای این کار نیز ابتدا باید مرکز ظرف سفالی را پیدا کرده و سپس با رسم خطوطی ظرف را به قسمت‌های مساوی تقسیم کند. برای مثال یک بشقاب سفالی را در نظر بگیرید که بعد از مشخص‌کردن نقطه وسط آن هنرمند باید با رسم خطوطی آن را به 8 مثلث مساوی تقسیم کند تا هنگام شابلون زدن هر طرح در جای مناسب خود قرار گیرد.
ویژگی یک اثر مینارکاری اصل و مرغوب را در این مقاله از فروشگاه اینترنتی آرامان مطالعه کنید.
مرحله چهارم میناکاری روی سفال: شابلون زدن روی ظرف سفالی
هنرمند میناکار باید بعد از رسم خطوطی که پیش‌تر ذکر شد، شابلون موردنظر را به جوهر مخصوص آغشته نماید و در مناطق تعیین شده در مرحله قبل قرار دهد. اما نکته مهم در انتخاب جوهر این است که برای تضمین کیفیت کار باید از جوهر مخصوص استفاده شود. استفاده از جوهر معمولی در میناکاری روی سفال باعث می‌شود که جوهر روی کار پخش شود و یا باعث پاک شدن نقوش می‌شود که هر دو مورد در کیفیت نهایی کار تأثیر چشمگیری خواهد داشت.
مرحله پنجم در میناکاری روی سفال: کشیدن سیاه قلم
بعد از این که هنرمند میناکار با نهایت دقت عملیات شابلون زدن را به اتمام رساند، اکنون نوبت به کشیدن سیاه قلم است که برای این کار هنرمند باید مقداری از سیاه قلم را داخل پمپ ریخته و کار را شروع کند. برای انجام این کار نیز هنرمند باید پمپ حاوی سیاه قلم را برداشته و روی طرح‌هایی که در مرحله قبل با شابلون ایجاد کرده بود بکشد تا طرح‌ها را غلیظ‌تر کند. در این مرحله هنرمند میناکار باید بتواند طرح‌ها را با دقت کافی و بدون لرزش دست و خط‌خوردگی سیاه قلم بکشد تا کیفیت طرح ظرف میناکاری شده را تضمین کند. انجام این مرحله ریزه‌کاری‌های زیادی دارد و هرچه هنرمندانه‌تر انجام شود، محصول نهایی نیز زیباتر خواهد شد.
برای کسانی که نمی‌دانند سیاه قلم چیست لازم به ذکر است که سیاه قلم مخلوطی است از چسب و گرافیت که توسط آن لعاب از جای مشخص شده خارج نخواهد شد. این مرحله یکی از اصلی‌ترین مراحل میناکاری روی سفال به شمار می‌آید زیرا هنگامی که ظرف داخل کوره می‌رود نباید لعاب‌ها از داخل نقوش خارج شوند.
مرحله ششم: لعاب زدن
مرحله مهم بعدی در ساخت ظروف میناکاری، لعاب زدن است. در این مرحله هنرمند باید رنگ‌های موردنظر را با نهایت سلیقه و به شکلی انتخاب کند که در کل ظرف هماهنگی متناسبی رعایت شده باشد. برای انجام عملیات لعاب زنی، هنرمند میناکار باید مقداری از لعاب را داخل پمپ بریزد و نام رنگ‌ها را روی پمپ بنویسد تا دچار اشتباهات لحظه‌ای نشود. بعد از آماده‌کردن پمپ لعاب هنرمند باید سوزن لعاب را داخل طرح‌ها بکشد و این کار را تا زمانی که طرح موردنظر به‌صورت کامل پر شود انجام دهد.
این مرحله به عنوان یکی از مهم‌ترین مراحل تهیه ظروف میناکاری نیاز به‌دقت و وقت فراوانی دارد چراکه هنرمند باید بارها در حین انجام این مرحله پمپ را تکان دهد تا لعاب با آب مخلوط شود و بیش از حد غلیظ نشود. همچنین هنرمند باید در حین کار لعاب زنی دقت داشته باشد که سوزن را بیش از حد روی کار فشار ندهد و بتواند تمام ظرف را لعاب بزند.
مرحله هفتم: پایان کار، پاشیدن فرد و پخت در کوره
اکنون آخرین مرحله میناکاری روی سفال رسیده و هنرمند میناکار باید روی کل ظرف سفالی فرد بپاشد. فرد دانه‌های ریز از جنس شیشه است که ظروف میناکاری شده سفالی را ضدآب و براق می‌کند. پس از انجام این مرحله نیز ظرف سفالی به درون کوره منتقل می‌شود تا رنگ‌ها ثابت و شفاف شود. به‌این‌ترتیب محصول نهایی بعد از طی هفت مرحله آماده خواهد شد.
نقوش مورد استفاده در میناکاری روی سفال
پس از اشاره به میناکاری روی سفال و مراحل انجام آن می‌خواهیم نقوش میناکاری روی سفال را مورد بررسی قرار دهیم. نقوش مورد استفاده در میناکاری روی سفال اغلب سنتی بوده و برگرفته از طبیعت نظیر گیاهان و حیوانات و همچنین اشکال هندسی و طرح‌های اسلیمی، گل و مرغ و گل‌پردازی هستند.
شایان ذکر است که میناکاری روی سفال در دوره‌های مختلف به شکل‌های مختلفی در ایران رواج داشته است. به عنوان مثال در دوره صفویان بیشتر از نقوش حیوانات و شکار و شکارگاه‌ها برای ساخت صنایع دستی مینا روی سفال استفاده می‌کردند. در زمان مغول‌ها نقش لباس درباریان بر روی محصولات صنایع دستی میناکاری روی سفال حک می‌شد. در دوره حاضر نیز بیشتر از مینای نقاشی استفاده می‌شود و طرح‌هایی نظیر اسلیمی، گل و مرغ و اشکال هندسی بر روی ظروف میناکاری روی سفال حک می‌شوند.
عمده‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در ساخت محصولات میناکاری روی سفال آبی و سبز هستند. رنگ سبز نمایانگر طبیعت و رنگ آبی نیز القا کننده احساس آرامش است.
ویژگی‌های میناکاری روی سفال در دو شهر کهن این هنر
ظروف میناکاری سفالی ساخته دست هنرمندان اصفهانی جلوه فوق العاده خیره‌کننده‌ای داشته و بسیار موردعلاقه عاشقان و خریداران صنایع‌دستی است. در اصفهان علاوه بر میناکاری روی سفال وانواع ظروف و بشقاب‌های سفالی، میناکاری روی مس و به‌ویژه بشقاب‌های مسی نیز رواج دارد.
ویژگی های میناکاری روی سفال اصفهان
میناکاری روی سفال یا Minakari Earthenware که شامل طرح‌های اسلیمی است، در اصفهان بیشتر برای تزیین اماکن مذهبی شهر مانند مساجد استفاده می‌شود و اگر به اصفهان سفر کرده باشید، به‌راحتی می‌توانید هنر دست هنرمندان این شهر را بر روی میناکاری‌های سفالی مساجد تاریخی مشاهده کنید. از زمان صفویان، اصفهان به شهری با کارگاه‌های متنوع برای آموزش و یادگیری میناکاری بوده است. می‌توان گفت که نقوش میناکاری شده روی سفال اصفهان ته‌مایه مذهبی داشته و در طول زمان، طرح‌های مختلفی متناسب با تحولات فرهنگی و دغدغه‌های اجتماعی مردم آن دوره، به نقوش میناکاری شده اضافه می‌گشت.
امروزه اکثر نقوش میناکاری شده روی سفال اصفهان مربوط به طبیعت مانند گل و گیاه و حیوانات بوده و نقوش اساطیری نیز دراین‌بین دیده می‌شوند. ظروف سفالی میناکاری شده اصفهانی بسیار ظریف و شکننده بوده و نگهداری آن‌ها نیازمند دقت و مراقبت کافی است. یک سفال میناکاری شده اصیل و با کیفیت اصفهانی باید سطح آن کاملاً صاف و یکدست بوده و هیچ رگه و ترکی در لعاب‌کاری خود نداشته باشد.
ویژگی‌های میناکاری سفال در همدان
مردمان استان همدان افراد بسیار توانمندی در ساخت انواع صنایع‌دستی و به‌طور ویژه ظروف میناکاری شده هستند. قطب میناکاری کشور شهر لالجین در استان همدان بوده و بیش از 80 درصد جمعیت این شهر به شغل میناکاری، سفالگری، رنگ و نقاشی روی سفال و کارهای مربوطه مشغول هستند. میناکاری روی سفال در همدان و شهر لالجین با استفاده از رنگ‌های روغنی یا شیمیایی یا رنگ‌های طبیعی که از سنگ سفید، انواع گیاهان، لاجورد و … به دست می‌آید، رنگ و لعاب‌کاری می‌شوند.
سفال‌های میناکاری شده همدان از رنگ‌ها و نقوش اسلیمی و تذهیب الهام گرفته‌شده و هنرمندان مطابق رسوم سنتی و تلفیق آن با ذوق هنری خود، نقش‌ها و ترکیب رنگ‌های زیبایی را بر روی سفال خلق می‌کنند. میناکارهای همدانی روی سفال خام طرح و نقوش خود را پیاده‌سازی کرده و سپس سفال برای افزایش مقاومت و حفظ رنگ خود نیازمند لعاب‌کاری و قرار گرفتن در کوره است. لعاب‌کاری ظروف سفالی همدانی باید به‌گونه‌ای باشد که هیچ ترکی بر روی آن قابل‌مشاهده نباشد. میناکاری روی سفال در همدان روی سفال‌های با کیفیت، دارای سطح صیقلی و سنگین‌وزن انجام می‌شود تا هم ماندگاری و زیبایی ظرف بیشتر شده و هم کمتر در معرض آسیب باشد.
پیشنهادات آرامان برای محصولات میناکاری
ساعت خاتم درون میناکاری گرد
میناکاری هنری است که هم به‌تنهایی زیبایی خاصی دارد و هم در تلفیق با هنرهای دیگر می‌تواند جلوه‌ای بیش‌ازپیش پیدا کند. یکی از محصولاتی که می‌تواند علاوه بر کاربردی بودن، زینت‌بخش خانه شما باشد ساعت خاتم درون میناکاری گرد است که تلفیق زیبایی از هنر خاتم کاری و میناکاری است. این محصول نفیس از برند آرامان می‌تواند گزینه مناسبی برای تزئینات ایرانی داخل منزل شما باشد. برای خرید این محصول و محصولات مشابه می‌توانید به وب‌سایت آرامان رجوع کنید.
ساعت خاتم درون میناکاری گرد
بشقاب میناکاری طرح یک
یکی از زیباترین محصولات میناکاری از فروشگاه صنایع دستی آرامان بشقاب میناکاری طرح یک است که با استفاده از رنگ‌های زیبای فیروزه‌ای و لاجوردی می‌تواند بخشی از تزئینات داخلی خانه‌های ایرانی باشد. این بشقاب با ریزه‌کاری‌های فراوان یکی از نفیس‌ترین و پرفروش‌ترین محصولات میناکاری برند آرامان به شمار می‌رود. با خرید محصولاتی ازاین‌دست می‌توانید از هنر میناکاری و هنرمند میناکار حمایت کنید.
بشقاب میناکاری طرح یک
بشقاب میناکاری طرح دو
این بشقاب میناکاری با داشتن طیف وسیعی از رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید و قرمز یکی از خیره‌کننده‌ترین مدل‌ها در نوع خود محسوب می‌شود. بشقاب میناکاری طرح دو در چهار سایز 16 سانتی‌متر، 20 سانتی‌متر، 25 سانتی‌متر و 30 سانتی‌متر موجود و آماده ارسال است. با خرید بشقاب میناکاری طرح دو از برند آرامان می‌توانید محصولی ظریف و نفیس را برای تزئینات داخل منزل استفاده نمایید.
بشقاب میناکاری طرح دو
بشقاب میناکاری طرح سه
بشقاب میناکاری طرح سه از برند آرامان با داشتن رنگ‌های لاجوردی، سفید، نارنجی و قهوه‌ای می‌تواند هدیه‌ای زیبا و ارزشمند باشد که شما به عزیزان خود می‌دهید یا حتی هدیه‌ای باشد به خودتان تا بتواند زینت‌بخش منزل زیبای شما باشد. این بشقاب میناکاری در سه اندازه مختلف که شامل 16 سانتی‌متر، 20 سانتی‌متر، 25 سانتی‌متر و 30 سانتی‌متر است، موجود و آماده ارسال است.
بشقاب میناکاری طرح سه
نکات مهم درباره مراحل میناکاری روی سفال
برای ساخت یک ظرف سفالی میناکاری شده نیاز است تا تمام هفت مرحله ذکر شده با دقت انجام شود. ماهرانه بودن و کیفیت انجام این مراحل توسط هنرمند، کیفیت و زیبایی ظرف سفالی میناکاری را تعیین می‌کند. باتوجه‌به سختی کار، زمان طولانی و دقت زیاد برای انجام میناکاری، این هنر به یکی از ماندگارترین، محبوب‌ترین و ارزشمندترین صنایع‌دستی ایرانی تبدیل شده است. از همین رو انتظار می‌رود که با حمایت‌های مادی و معنوی نسبت به حفظ و گسترش این هنر زیبا و کهن بکوشیم. در این بخش پایانی لازم است تا مروری داشته باشیم به هفت مرحله ساخت ظروف سفالی میناکاری شده:
- ابتدا هنرمند وسایل موردنیاز را که پیش‌تر ذکر شد تهیه می‌کند.
- ·در مرحله دوم هنرمند باید ظرف سفالی خام را سمباده بکشد تا برای مراحل بعدی ظرفی صاف و صیقلی در اختیار داشته باشد.
- · در مرحله سوم میناکاری روی سفال، هنرمند با رسم خطوطی ظرف سفالی را به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌کند و کار را برای شابلون زدن آماده می‌کند.
- · مرحله چهارم نیز شامل شابلون زدن توسط جوهر مخصوص میناکاری می‌شود.
- · در مرحله پنجم هنرمند باید نقوشی را که در مرحله قبل کشیده با سیاه قلم و پمپ سیاه قلم و بدون لرزش دست پر کند.
- · در مرحله ششم نیز هنرمند باید بین خطوط رسم شده با سیاه قلم را با استفاده از لعاب‌های رنگی پر کند.
- · مرحله هفتم نیز شامل فرد پاشی و انتقال ظرف سفالی به کوره است.