در مطلب «معرفی هنر قلمزنی» قصد داریم که این هنر ایرانی را از همه جوانب مورد بررسی قرار دهیم. ابتدا از پیشینه پربار این هنر سخن خواهیم گفت و در ادامه با ابزارآلات آن به صورت اجمالی آشنا خواهیم شد. این هنر سبک‌های گوناگونی دارد که توضیحات آن در ادامه مقاله خواهد آمد.
هنر قلمزنی یکی از ریشه‌دارترین انواع فلزکاری در ایران و جهان است . این هنر عبارت است از ایجاد طرح‌ها و خطوط مختلف به وسیله قلم و چکش بر روی سطوح فلزی مانند طلا، نقره، مس و برنج. در فرهنگ عمید از قلمزنی تحت عنوان «هنر حکاکی بر روی فلزات» نام برده شده است. سال‌هاست که هنرمندان ایرانی به انجام این صنعت اشتغال دارند و به جرئت می‌توان گفت که این هنر هیچگاه از رونق نیافتاده است. هنر قلمکاری در نقاط مختلف ایران و در سبک‌ها و طرح‌های گوناگون انجام می‌شود، همچنین این هنر ابزار و مهارت‌های خاصی را نیاز دارد که در ادامه راجع به آن‌ها صحبت خواهیم کرد.در انتها نیز برای علاقه‌مندان به این هنر، راهکار‌های خرید محصول قلمزنی مرغوب را معرفی می‌کنیم.
معرفی هنر قلمزنی
در معرفی هنر قلمزنی می‌توان گفت که این هنر یکی از ظریف‌ترین صنایع دستی ایرانی به‌شمار می‌رود که با کندن نقوش و تزئین ظروف فلزی به‌خصوص ظروف مسی حاصل می‌شود. نقوش مربوط به صنایع دستی قلمزنی می‌توانند به‌صورت فرورفته یا برجسته بر روی زیرساخت فلزی کنده‌کاری شوند.
شایان ذکر است که برای تولید محصولات این هنر دستی نفیس از سایر رشته‌های هنری نظیر منبت کاری، برجسته کاری، قلم‌گیری و مشبک کاری هم استفاده می‌شود. یکی از تفاوت‌های عمده قلمزنی با حکاکی این است که برای ساخت صنایع دستی قلمزنی از انواع قلم و چکش استفاده می‌شود؛ این در حالی است که برای حکاکی روی فلزات از منقاش استفاده می‌شود. تفاوت دیگر این است که حکاکی عمدتاً روی زیرساخت‌هایی از جنس نقره انجام می‌شود، اما ظروف زیرساخت محصولات قلمزنی معمولاً مسی هستند.
پیشینه قلمزنی
درباره تاریخچه این هنر نمی‌توانیم تاریخ دقیقی ارائه دهیم اما می‌توان گفت که هنر قلمزنی از زمان مادها با سبک و روش مخصوص خود وجود داشته است. در آن زمان برای کلاه‌ها و شمشیرهای سربازان و همچنین سلاح‌های افراد خاص نظیر پادشاهان و حاکمان از این هنر استفاده می‌کردند. می‌توان گفت که هنر قلمزنی از همان دوران در بین مردم بسیار محبوب بوده است. اصل هنر قلمزنی روی فلز انجام می‌شود و این هنر اصیل ایرانی از زمان هخامنشیان بر روی انواع فلزات انجام شده است. دلیل انتخاب فلز این است که فلزات دارای مقاومت و دوام بسیار زیادی هستند و این خود دلیلی بر آن است که ایرانیان هیچگاه یک هنر را به طور موقتی انجام نمی‌دهند. در ادامه با معرفی هنر قلمزنی با ما همراه باشید.
یقینا پیشینه هنر قلمزنی به دوران ماقبل تاریخ بر‌می‌گردد، آثار تاریخی که از اقصی نقاط جهان کشف شده است قدمت این صنعت را به عصر مس و مفرغ نسبت می‌دهد. مطابق شواهد تاریخی بشر برای اولین بار در خاور نزدیک و جایی در نزدیکی کشور اردن امروزی با فلز مس آشنا شد و آن را برای اولین بار ذوب کرد و به آن شکل بخشید. قلمزنی در دوران ماقبل تاریخ بیشتر برای تهیه ابزارآلات نبرد و یا شکار به کار می‌رفت و بعدها پس از تشکیل حکومت‌های قدرتمند از این هنر در سایر جنبه‌های زیبایی شناختی استفاده شد.
پس از حمله اعراب به ایران، این هنر برخلاف بسیاری از علوم و فنون دیگر از بین نرفت و توسط حکمرانان عرب از ایرانیان به عاریت گرفته شد. آثار یافت شده از دربار خلفای اموی و عباسی نشان دهنده تاثیرپذیری بسیار زیاد اعراب از هنر ایرانیان در دوران ساسانی است. قلمکاری در ایران به همان سبک و سیاق گذشته ادامه یافت و فقط اندکی در طرح‌ها و نقوش تغییر ایجاد شد.
دوران سلجوقیان از درخشان‌ترین دوران صنعت فلزکاری بود و هنر قلمزنی نیز بسیار مورد توجه حاکمان این دوره قرار گرفت. حمله مغول فقط وقفه کوتاهی در این صنعت بزرگ ایجاد کرد و سپس حاکمان مغول خود شیفته‌ی زیبایی این هنر شدند. در ادامه به حکومت هنردوست صفویان می‌رسیم که با ایجاد مراکز و کارگاه‌های بزرگ در اصفهان به کالبد این هنر روحی تازه دمید. به همین منوال هنر قلمزنی به همان شکل باستانی خود به روزگار امروز رسیده و در ادامه بیشتر به واکاوی این میراث نیاکانمان خواهیم پرداخت.
در معرفی هنر قلمزنی باید گفت که این هنر در اعصار مختلف به شیوه‌های متفاوتی انجام شده است. در دوره هخامنشیان توجه ویژه‌ای به هنر فلزکاری شد و بسیاری از هنرمندان و صنعتگران به تولید محصولات صنایع دستی قلمزنی، ترصیع، چکش کاری و ریخته‌گری پرداختند.
در دوره اشکانیان قلمزنی بر روی پیکره‌هایی از جنس طلا و نقره رواج پیدا کرد؛ علاوه بر آن از هنر قلمزنی برای ساخت زیورآلات نیز استفاده شد. در دوره سلجوقیان استفاده از فلز مس برای ساخت ظروف قلمزنی متداول شد؛ در این عصر مشبک کاری روی فلزات نیز توسط هنرمندان انجام می‌شد.
در عصر مغول‌ها شیراز و تبریز به عمده‌ترین مراکز تولید صنایع دستی قلمزنی تبدیل شدند. در دوره تیموریان قلمزنی بر روی برنج، مس، فولاد و مفرغ انجام می‌شد و نقوش قرآنی و دعایی و نقوش گیاهی بسیار مورد توجه قرار گرفتند.
در دوره صفویان استفاده از نقوش ریز و ظریف به جای نقوش درشت مورد توجه صنعتگران قرار گرفت و ظاهر محصولات صنایع دستی حاصل از هنر قلمزنی تا حدی تغییر پیدا کرد. در دوره قاجار قلمزنی نیز مانند سایر هنرهای دستی تا حدی رو به ضعف نهاد که ناشی از عدم حمایت از هنرمندان و بی‌توجهی به هنر و خلاقیت از سوی حاکمان قاجار بود.
در حال حاضر قلمزنی روی انواع ظروف فلزی به خصوص قلمزنی روی مس در شهرهای مختلف ایران توسط هنرمندان خبره و کارآزموده انجام می‌شود و محصولات تزئینی و کاربردی متنوعی با استفاده از این هنر دستی جذاب ساخته می‌شوند.
هنر قلم زنی مربوط به کدام شهر است؟
به طور کلی سه شهر در کشور ایران وجود دارد که در سبک هنر قلمزنی به نسبت سایر شهرها بیشترین حرف را برای گفتن دارد. اگر می‌خواهید بدانید که هنر قلمزنی به کدام شهرهای ایران مربوط می‌شود باید بگوییم که سه شهر شیراز، اصفهان و تبریز در ایران بیشترین توجه را به هنر قلمزنی دارند. با این وجود که شهرهای دیگر ایران نیز دارای صنایع‌دستی زیادی در این زمینه هستند اما این سه شهر در زمینه هنر قلمزنی بیشترین فعالیت را دارند. در بین این شهرها نیز انتخاب یکی از آن‌ها به این مورد بستگی دارد که شما به کدام سبک از قلمزنی علاقه‌مند هستید. در شهر شیراز از روش ریزه‌قلم روی فلز در هنر قلمزنی استفاده می‌کنند.
در شهر تبریز سبک حرکت قلم با مچ دست و همچنین در شهر اصفهان نیز از روش چکش زدن استفاده می‌شود. هرکدام از این روش‌ها باعث می‌شود تا این شهرها یک سبک خاص از قلمزنی را پدید آورند. در گذشته از هنر قلمزنی برای تزئین وسایل روزمره خود استفاده می‌کردند اما امروزه بیشتر برای تزئین وسایل‌های تزئینی نظیر گلدان‌های فلزی، ظروف فلزی، سینی‌های بزرگ و … استفاده می‌شود.
هنرهای دستی یا صنایع دستی چیست را در این مقاله از فروشگاه اینترنتی آرامان بخوانید.
ابزار و مواد
فلز: در ابتدا هنرمند باید تصمیم بگیرد که بر روی چه فلزی می‌خواهد قلمکاری کند. این فلزات می‌توانند از جنس مس،طلا، برنج و نقره باشند. همچنین هنرمندان اغلب از ترکیب فلزات مختلف، آلیاژهای مستحکمی می‌سازند و سپس بر روی آن‌ها قلمزنی می‌کنند، برای مثال مفرغ ترکیبی از مس و قلع است.
قیر: اولین کار پس از انتخاب فلز یا آلیاژ مورد نظر قیرگیری است. استادکاران قیر و گچ را باهم مخلوط کرده و به پشت بستر فلزی مورد نظر می‌ریزند. این کار باعث می‌شود که فلز طی انجام فرآیند چکش‌خواری نشکند و همچین صدای زیاد کار را کاهش می‌دهد.
چکش: در قلمزنی سه نوع چکش داریم، دو نوع آن برای قلمکاری و ضریه قلم است و یک نوع دیگر هم برای صاف کردن و یا شکل دادن به فلز که مستقیما بر روی آن کوبیده می‌شود.
قلم: قلم مهم‌ترین جزء این هنر است و باید از جنس فولاد مناسب باشد. قلم‌ها در اندازه‌ها و شکل‌های بسیار مختلفی وجود دارند و حتی برخی استادکاران قلم‌های مورد نیازشان را خودشان می‌سازند. طول قلم معمولا حدود 20 سانتی‌متر است، اگرچه در ظریف‌کاری قلم‌ها کوچک و ریزتر هستند.
ابزار آلات فرعی دیگر مانند گیره، سوهان، انبر، قالب و بسیاری موارد دیگر در قلمزنی استفاده می‌شوند که اشاره و توضیح تک‌تک آن‌ها از حوصله بحث خارج است.
سبک‌های قلمزنی
برجسته‌کاری: در این روش پس از قیر ریزی در پشت فلز با استفاده از قلم نیم‌بر نمونه‌ای از طرح مورد نظر را بر روی فلز حک می‌کنند و بعد به وسیله‌ی قلم‌های مخصوص برجسته‌کاری مانند قلم قوشه و کف‌تخت، سطح فلز را برجسته می‌کنند. تنها در مواقعی که امکان ضربه زدن به فلز از هر دو سمت وجود داشته باشد می‌توان از این سبک استفاده کرد.
نیمه برجسته‌کاری: در این روش قلمزنی به جای استفاده از قلم‌های مخصوص از قلم‌های معمولی استفاده می‌کنند و عمل برجسته‌کاری را از سمت مقابل سطح انجام می‌دهند؛ یعنی به سمت دیگر فلز ضربه می‌زنند تا سمت دیگر آن برجسته شود.
ریزه قلمزنی: استادکار در این روش فقط از یک قلم استفاده می‌کند و برخلاف روش‌های قبلی به جای برجسته کردن سطح فلز بر روی آن طرح‌های اسلیمی و نقش خطوط مختلف دیگری را طراحی می‌کند. این روش در مناطقی از کشور با عناوینی نظیر ریزه‌قلم یا زمینه‌پر شناخته می‌شود.
حکاکی: در روش نیز تنها از یک قلم در قلمکاری استفاده می‌شود و تفاوت آن با سبک ریزه قلمزنی در میزان کنده‌کاری فلز است. در حکاکی لایه رویی فلز به طور کامل توسط قلمکار کنده می‌شود.
مشبک‌کاری: در این روش پس از رسم طرح اولیه بر روی فلز زمینه، سایر نقاط زمینه که قصد قلمکاری بر روی آن وجود ندارد از فلز کنده شده و پس از اتمام، ظاهری مشبک و زیبا به کار می‌بخشد . مشبک‌سازی از روش‌های قدیمی بوده که هنوز هم محبوبیت خود را از دست نداده است.
سبک‌های مختلف در شهرهای ایران
سبک اصفهان: در این سبک بیشتر از گل و بوته، شمایل شاهان صفوی و طرح‌های اسلیمی استفاده می‌شود. هم اکنون بسیاری از صنعتگران قلمکاری در ایران این سبک قلمزنی را بر روی کار خود پیاده‌سازی می‌کنند.
سبک شیراز: در این سبک کشیدن مرغ و سایر پرندگان در کنار گل و مناظر طبیعی بیشتر رایج است.
سبک تبریز: این سبک اندک اندک به دلیل کاهش هنرمندان نقره‌کار در شهر تبریز روبه افول است. در این سبک هم کشیدن شمایل پادشاهان و مناظر طبیعی رایج بوده است.
نقوش مورد استفاده در هنر قلمزنی
بررسی‌ها نشان می‌دهد که هنر قلمزنی بسیار تحت تأثیر نقوش سنتی ایرانی به‌خصوص نقوش ختایی بوده است، در انواع طرح‌های ختایی مورد استفاده نیز نقش پرندگان به‌صورت برجسته و شاخص مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال یکی از نقوش پرتکرار که همواره توسط هنرمندان قلمزن به‌ویژه در اصفهان مورد استفاده قرار گرفته طرح گل و مرغ است. همچنین در آثار این هنرمندان انواع پرندگان، پروانه و گل‌هایی نظیر نسترن، شقایق، بنفشه، لاله، میخک، همیشه بهار، یاس و آفتاب‌گردان بسیار به چشم می‌خورند.
مراحل انجام قلمزنی
قیرگیری
همانطور که گفته شد برای حفاظت فلز از شکستگی و ترک برداشتن در این مرحله قیر و گچ را به صورت ملات درآورده و به پشت فلز مورد نظر ریخته و سپس به آن ضربه وارد می‌کنند. پس از اتمام کار با قیر برای پاک شدن آن از سطح فلز به آن حرارت می‌دهند و پس از روان شدن قیر ظرف را خالی می‌کنند. با توجه به نوع کار ممکن است مراحل قیرگیری و حرارت‌دهی به آن تا چندین بار تکرار شوند.
کشیدن نمونه اولیه بر سطح فلز
در گذشته در مراحل کار قلمزنی ابتدا طرح اولیه را به دقت بر روی سطح فلز به صورت جزیی حکاکی می‌کردند اما امروزه به دلیل وقت گیر بودن این موضوع از کاربن یا کاغذ کپی در کشیدن طرح اولیه قلمزنی استفاده می‌شود. البته قطعا این به معنی یکسان بودن محصول نهایی نخواهد بود و همواره مقدار اندکی تفاوت وجود دارد. علی رغم وجود طرح‌های آماده، قلمکاران ماهر بایستی بتوانند با چکش و قلم و بدون استفاده از کاربن طرح مورد نظر خود را پیاده کنند.
نیم بر کردن
پس از مشخص شدن محل‌های قلمکاری بر روی فلز، استاد قلمزن با استفاده از قلم خود و برای تثبیت طرح بر روی فلز، محل طرح‌ها را مقدار بیشتری کنده‌کاری می‌کند که در اصطلاح به آن نیم‌بر کردن می‌گویند. نیم‌بر کردن باعث می‌شود که طرح مورد نظر از سمت دیگر فلز هم قابل رؤیت باشد بنابراین در صورتی که استادکار بخواهد سبک نیمه برجسته‌سازی را هم اجرا کند مشکلی به وجود نخواهدآمد.
برجسته‌کاری
همانطور که گفته شد دو سبک برای برجسته کردن سطح فلز وجود دارد. در سبک برجسته‌کاری از قلم قوشه استفاده می‌شود. (در لهجه اصفهانی به این قلم خوشه می‌گویند) در این مرحله ملات گچ و قیر را پشت سطح فلز قرار داده و با استفاده از این قلم مخصوص سطح مورد نظر را برجسته می‌سازند. این مرحله مهم‌ترین مرحله قلمزنی است و امکان آسیب دیدن زمینه فلزی بالا است.
روسازی
روسازی در واقع مرحله ظریف‌کاری قلمکاری است. در این مرحله با استفاده از قلم‌هایی مانند نیم‌بر طرح‌ها و جزییات کار را به آن اضافه می‌کنند.
پرداخت نهایی
در این مرحله هنرمند با دقت محصول کار خود را وارسی می‌کند و آخرین چکش‌های خود را بر آن می‌زند. جزیی‌ترین خطوط و طرح‌ها در این مرحله از قلمزنی بر سطح کار حک می‌شوند.
پس از آن نوبت به صیقل دادن کار است. استادکار پس از اتمام کار با جوهر نمک و یا سولفوریک اسید_ که استادکاران به آن تیزآب سلطانی می‌گویند_ سطح کار را می‌شوید تا آلودگی‌هایی که در حین کار بر روی فلز ایجاد شده‌اند، پاک شوند. پس از پاک شدن آلودگی‌ها به وسیله برس سیمی سطح کار صیقل داده می‌شود و در انتها ظرف قلمزنی شده با آب شسته می‌شود.
پس از شستن ظرف به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می‌کنند
آبکاری سیاه قلم محصولات قلمزنی
آبکاری سیاه قلم یکی از شیوه‌های پرداخت نهایی محصولات قلمزنی به شمار می‌رود و عمدتاً برای تولید محصولات قلمزنی تزئینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای انجام این کار روی سطح ظرف فلزی را با لایه نازکی از سولفید مس یا اکسید مس می‌پوشانند تا زیبایی آن دوچندان شود. از این روش برای تزئین محصولات قلمزنی مانند لوستر، سماور، مجسمه، دستگیره‌های فلزی و سینی‌های مسی و برنجی استفاده می‌شود.
پیوند هنر قلمزنی با سایر هنرها
همانطور که اشاره شد هنر قلمزنی در پیوند با دیگر هنرهای دستی نفیس می‌تواند موجب خلق آثار هنری فاخری شود. در ادامه معرفی هنر قلمزنی به پیوند آن با هنر میناکاری و نگارگری پرداخته می‌شود.
تلفیق هنر قلمزنی و میناکاری
استفاده از هنر میناکاری در تزئین ظروف قلمزنی جلوه باشکوه‌تری به آن‌ها می‌بخشد. برای انجام این کار پس از انتخاب ظرف زیرساخت بخشی از سطح آن را دست نخورده نگه می‌دارند تا بعداً روی آن با استفاده از میناکاری تزئین شود و بقیه سطوح آن را قلمزنی می‌کنند.
در مرحله بعد درصورتی‌که ظرف زیرساخت از جنس مس قلع‌اندود شده باشد روی یک ورقه فلزی هم‌اندازه با سطح دست نخورده ظرف قلمزنی میناکاری را انجام داده و آن را در محل موردنظر روی ظرف می‌چسبانند یا آن را لحیم‌کاری می‌کنند تا هنگام قرار دادن سطح میناکاری شده در کوره بخش قلمزنی شده از بین نرود.
اما درصورتی‌که جنس ظرف زیرساخت از مس قرمز، برنج یا نقره باشد، می‌توان میناکاری را روی ظرف اصلی انجام داد. البته شایان ذکر است که ابتدا باید قلمزنی ظرف انجام شود سپس برای میناکاری در اختیار میناکار قرار گیرد؛ در غیراین‌صورت ممکن است بخش میناکاری شده هنگام انجام قلمزنی آسیب ببیند.
تلفیق هنر قلمزنی و نگارگری
برای ساخت ظروف قلمزنی مینیاتوری نیز ابتدا قلمزنی ظرف زیرساخت انجام می‌شود و قسمتی از سطح آن که برای نگارگری درنظر گرفته شده دست نخورده باقی می‌ماند. پس از انجام قلمزنی نقاشی روی سطح موردنظر توسط هنرمند نگارگر انجام می‌شود. همچنین می‌توان روی قسمت‌های قلمزنی شده را نیز رنگ‌آمیزی کرده و زیبایی آن را دوچندان نمود؛ پس از انجام نگارگری ظرف را در کوره قرار نمی‌دهند، بلکه از مواد تثبیت کننده برای جلوگیری از پاک شدن نقوش روی ظرف استفاده می‌کنند.
نکات مهم درباره ویژگی‌های قلمکاری مرغوب
در صورتی که شما هم از علاقه‌مندان به صنایع دستی هستید و قصد تهیه آثار قلمزنی را دارید، قطعا یکی از دغدغه‌های شما خرید محصول با کیفیت، اصیل و مرغوب خواهد بود. در وهله اول لازم است که از یک فروشگاه معتبر خرید کنید، برای این کار می‌توانید از افراد دارای اطلاعات مشورت بگیرید. اگر قصد خرید اینترنتی را دارید ویژگی‌های محصول را پیش از خرید به خوبی بررسی کنید و مطمئن شوید که یک اثر هنری دارای شناسنامه را خریداری می‌کنید. در ادامه نکات مهمی که که برای سنجش کیفیت قلمزنی اهمیت بالایی دارد را به صورت موردی ذکر می‌کنیم:
- به طرح و نقش و نگار روی ظرف دقت کنید، درست است که قلمزنی هنری پیچیده و دشوار است اما قلمکاران ماهر و باتجربه با استفاده از انواع مختلف قلم می‌توانند ریزترین طرح‌ها را بر روی ظرف حکاکی کنند. بنابراین وجود خط‌خوردگی، بیرون‌زدگی و یا هر ناهمگونی در بافت کار نشان دهنده عدم تجربه کافی قلمکار است.
- بر روی سطوح قلمزنی دست بکشید. دست شما نباید با دوده آلوده و سیاه شود. مرسوم است که پس از رسم طرح مورد نظر بر روی فلز، روی آن را واکس یا دوده می‌زنند که طرح جلوه بهتری داشته باشد. این میزان دوده نباید در حدی باشد که دست شما را سیاه کند.
- به آرامی مقداری فلز را از لبه‌ها فشار دهید. آلیاژ به کار رفته به عنوان زمینه قلمزنی باید استحکام کافی را داشته باشد، به گونه‌ای که با اندکی فشار دست دچار خم‌شدگی نشود. البته باید مراقب بود که در حین انجام این کار به ظرف آسیب وارد نکنید.
- در صورتی که از تولید کننده خرید می‌کنید، می‌توانید اگر خط و خشی بر روی ظرف مورد نظرتان وجود داشت از او درخواست پرداخت و صیقل مجدد ظرف را داشته باشید.
- طبیعی است که محصولات قلمزنی شده که جزییات بیشتر، طرح‌های غیرتکراری و وزن سنگین‌تری دارند قیمت بالاتری داشته باشند. از خرید محصولات بیش از حد گران و یا بسیار ارزان پرهیز کنید.