قلمدان سازی یکی از هنرهای دستی نفیس ایرانی است که قدمتی طولانی دارد؛ به‌طوری‌که نخستین نمونه‌های آن در دوره ساسانیان تولید شده‌اند. این صنایع دستی در ابتدا با استفاده از فلز تولید می‌شد و با قلمزنی روی آن را تزئین می‌کردند. با گذشت زمان تولید قلمدان‌های چوبی و مقوایی نیز رواج پیدا کرد.
قلمدان در گذشته ارزش معنوی زیادی میان مردم داشته است و علاوه‌بر آنکه به‌عنوان محلی برای نگهداری قلم‌ها و وسایل خوشنویسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است، هدیه گرفتن آن از سوی پادشاهان نشانه خوش اقبالی و انتصاب موقعیت شغلی والایی برای افراد بوده است. درحال حاضر نیز قلمدان یک وسیله دکوراتیو و کاربردی لوکس به‌حساب می‌آید که قرار دادن آن روی میز کار یا میز تحریر در خانه و محل کار جلوه زیبا و هنرمندانه‌ای به فضا می‌بخشد.
درصورتی‌که تمایل دارید با تاریخچه و مراحل ساخت این هنر دستی فاخر بیشتر آشنا شوید در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
تاریخچه قلمدان سازی
قلمدان وسیله‌ای برای نگهداری انواع ابزارهای نوشتن است و مورخان پیشینه قلمدان سازی در ایران را به عصر ساسانیان نسبت می‌دهند؛ البته کاربرد انواع قلمدان برای فعالیت‌های تحریری به دوران پس از اسلام برمی‌گردد. در ابتدا قلمدان‌ها در ایران عمدتاً از جنس فلزهایی نظیر فولاد و برنج ساخته می‌شدند و با طلاکوبی و نقره‌کوبی تزئین می‌شدند. در دوران زندیان و قاجاریان به تدریج ساخت قلمدان‌های لاکی روغنی رایج گردید و بسیاری از هنرمندان ایرانی از هنرهای تشعیر، ترصیع و خطاطی برای آراستن ظاهر قلمدان‌ها استفاده می‌کردند.
در دوران صفویان نیز از نقوشی با موضوع چهره‌نگاری، داستان‌های تاریخی، صحنه‌های نبرد، شکار حیوانات، منظره و گل و مرغ برای نگارگری بر روی قلمدان‌ها استفاده می‌شده است.
انواع قلمدان
از گذشته تابه‌حال قلمدان‌ها را از جنس فلزی، مقوایی و چوبی می‌سازند سپس روی آن را با استفاده از هنرهایی نظیر خاتم‌کاری، تذهیب، تشعیر و نگارگری تزئین می‌کنند. در ادامه به توضیح هریک از انواع این قلمدان‌ها می‌پردازیم.
شما می‌توانید در مقاله هنر تشعیر چیست بیشتر درباره این هنر ایرانی بخوانید.
قلمدان فلزی
قلمدان‌های فلزی در زمره نخستین انواع قلمدان‌های ساخته شده در ایران قرار می‌گیرند و هنوز هم توسط هنرمندان ایرانی تولید می‌شوند. این نوع قلمدان که بسیار لوکس، نفیس و پرطرفدار است از جنس فولاد ساخته می‌شود و طرح‌های مختلف روی آن نقره‌کوبی می‌شود.
قلمدان چوبی
قلمدان چوبی یکی از محبوب‌ترین انواع قلمدان به‌حساب می‌آید. برای ساخت این محصول عمدتاً از چوب‌های مرغوب و با درجه سختی بالا نظیر چوب گردو استفاده می‌شود.
قلمدان مقوایی
متداول‌ترین نوع قلمدان با استفاده از مقوا ساخته می‌شود و به آن پاپیه ماشه گفته می‌شود. این نوع قلمدان بسیار سبک است، دوام و ماندگاری بالایی دارد، جلوه ظاهری آن مشابه قلمدان چوبی است و امکان انجام نقاشی و نگارگری نیز بر روی آن وجود دارد. در ادامه به توضیح روش قلمدان سازی با استفاده از مقوا پرداخته می‌شود.
قلمدان خاتم
بدنه این نوع از قلمدان‌ها سرتاسر خاتم‌کاری شده است.
قلمدان زرنشان
بر روی این نوع قلمدان‌ها گل‌های خطایی و چنگ‌های زرین و … را با استفاده از قلم نازک انجام می‌دهند.
روش قلمدان سازی با مقوا
برای ساخت قلمدان مقوایی می‌توان از مقوای خمیری یا مقوای کاغذی استفاده نمود.
قلمدان سازی با روش خمیری
- در این روش برای تهیه خمیر از مرطوب نمودن کاغذهای باطله ریزشده استفاده می‌کنند، پس از نرم شدن کاغذها رطوبت آن را با استفاده از پارچه می‌گیرند و در هاون سنگی همراه با سریش می‌کوبند تا خمیری به رنگ قهوه‌ای حاصل شود.
- در مرحله بعد یک قالب چوبی مشابه با قلمدان را با کاغذ روغنی به‌طور کامل می‌پوشانند تا تمام منافذ آن بسته شود. گفتنی است که هدف از کاربرد کاغذ روغنی تسهیل جداسازی خمیر خشک شده از قالب است.
- سپس یک لایه کاغذ خشک را اطراف قالب قرار می‌دهند و لایه‌ای از خمیر مقوا را با ضخامت یکسان روی قالب موردنظر پهن می‌کنند و پیش از خشک شدن توسط سوهان به خوبی سطح آن را صیقلی می‌دهند.
- پس از خشک شدن خمیر دوباره سطح آن را با سوهان و سمباده صاف و یکنواخت می‌کنند، سپس خمیر خشک شده را از قالب جدا می‌کنند.
قلمدان سازی با روش لایه‌های کاغذی
- در این روش از قلمدان سازی لازم است که نخست قالب قلمدان با استفاده از دو ورق کاغذ روغنی کاملاً پوشانده شود، سپس یک ورق کاغذ خشک را اطراف قالب می‌پیچند.
- بقیه کاغذهایی که برای ساخت قلمدان درنظر گرفته شده‌اند به اندازه قالب بریده می‌شوند و با استفاده از سریش بر روی قلمدان چسبانده می‌شوند.
- پس از آنکه 12 ورق کاغذ بر روی قالب قرار گرفت اجازه می‌دهند تا قالب به همراه لایه‌های کاغذ نیمه خشک شود. در مرحله بعد، با استفاده از سوهان، به سطح قالب ضربه می‌زنند تا الیاف کاغذها در هم فرو رفته و یکدست شوند.
- سپس روی آخرین لایه کاغذ را به سریش آغشته کرده و صبر می‌کنند تا خشک شود؛ البته پیش از خشک شدن با سوهان سطح آن را صیقلی می‌دهند تا منافذ میان لایه‌های کاغذ کاملاً بسته شوند.
- پس از خشک شدن دیگر لایه‌های کاغذ را به قلمدان می‌چسبانند تا به ضخامت موردنظر برسد. سپس با استفاده از سمباده نرم سطح قلمدان را دوباره صیقلی می‌دهند و درنهایت لبه قلمدان را با استفاده از تیغ برش می‌دهند و آن را از قالب جدا می‌کنند.
بوم سازی قلمدان
انواع متعددی از بوم را می‌توان تهیه نمود که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
بوم سفید
برای تهیه این بوم که به آن بوم آستر و زمینه نیز گفته می‌شود، لازم است که 40 مثقال سفیداب با 10 مثقال کتیرا و 3 مثقال صمغ یا شیره انگور مخلوط شده و بر روی قلمدان مانند رنگ پاشیده شود. پس از آنکه بوم خشک شد، با یک سوهان نرم سطح آن را صیقلی می‌دهند و نگارگری را آغاز می‌کنند.
بوم سیاه
برای آماده سازی بوم سیاه مقداری مرکب یا دوده را با کتیرا و صمغ یا شیره انگور مخلوط می‌کنند و سطح قلمدان را به آن آغشته می‌کنند، سپس مقداری روغن روی آن مالیده و صبر می‌کنند تا خشک شود. در مرحله بعد، با سوهان بوم را سمباده می‌زنند تا برای نقاشی آماده شود.
بوم مرغش
بوم مرغش یکی از جذاب‌ترین انواع بوم‌ها برای نقاشی و نگارگری روی قلمدان است. مرغش نوعی سنگ براق شبیه به دلربا است که بوم مرغش از کوبیدن آن تهیه می‌شود. برای این منظور ابتدا روی قلمدان رنگ قهوه‌ای تیره می‌پاشند و صبر می‌کنند تا خشک شود، سپس روی آن را سوهان کشیده و روغن می‌زنند. در مرحله بعد مرغش کوبیده خشک شده را الک کرده و روی بوم می‌پاشند و به مدت 72 ساعت در برابر نور خورشید یا در ظرفی شیشه‌ای با منافذ باز قرار می‌دهند تا خشک شود.
پس از خشک شدن بوم سطح آن را به روغن کمان آغشته کرده و با لبه برنده یک تکه شیشه آن را صیقلی می‌دهند تا یکدست و یکنواخت شود و برای انجام نقاشی، نگارگری یا خاتم کاری آماده شود.
در مجله آرامان درباره خاتم کاری و ابزارهای آن بیشتر بخوانید.
بوم ته طلایی
این نوع بوم‌سازی یکی از شیوه‌های لوکس و گرانبهای آماده سازی قلمدان برای انجام کارهای تزئینی است که زمینه‌ای با جلوه زیبا و درخشنده ایجاد می‌کند. در این روش ابتدا به سطح قلمدان روغن کمان زده و آن را در برابر نور خورشید قرار می‌دهند تا نیمه خشک شود. سپس ورقه‌های طلا را بر روی سطح آن می‌چسبانند و صبر می‌کنند تا کاملاً خشک شود. در مرحله بعد رنگ سبز یا قرمز را با روغن کمان ترکیب کرده و روی ورقه‌های طلایی می‌پاشند؛ پس از خشک شدن رنگ قلمدان با بوم ته طلایی آماده فرآیندهای بعدی قلمدان سازی می‌شود.
بوم موجی
برای تهیه بوم موجی قلع کوبیده شده را با محلول آب و سریش داغ ترکیب می‌کنند و بر روی سطح قلمدان می‌پاشند، سپس آن را سمباده می‌زنند تا زمینه‌ای نقره‌ای و یکنواخت حاصل شود. در مرحله بعد روغن کمان و رنگ قرمز را با هم ترکیب کرده و بر روی زمینه نقره‌ای می‌پاشند؛ پس از سمباده زنی مجدد بوم موجی آماده انجام مراحل بعدی می‌شود.
بوم ابری
برای تهیه بوم ابری مایع نشاسته را با رنگ‌های مختلف ترکیب می‌کنند، سپس کاغذی را در این محلول می‌غلتانند تا ابر و بادی و رنگین شود. پس از خشک شدن کاغذ آن را به قطعات ریز تقسیم می‌کنند و بر روی سطح قلمدان می‌چسبانند.
بوم دوده‌ای
برای تهیه بوم دوده‌ای یا کشفی چند رنگ روشن را با نفت و روغن کمان ترکیب می‌کنند و بر روی سطح قلمدان می‌پاشند. سپس چراغی با سوخت روغن کتان روشن می‌کنند و یک قیف را به‌صورت وارونه بر روی فتیله آن قرار می‌دهند، با استفاده از دهانه گشاد قیف دود چراغ را به قلمدان منتقل می‌کنند تا به سطح روغنی آن بچسبد. پس از خشک شدن دوده و سمباده‌زنی سطح قلمدان می‌توان سایر هنرهای دستی تزئینی را روی آن اجرا نمود.
نحوه نقاشی بر روی قلمدان خام چگونه است؟
در هنر قلمدان یا قلمدان سازی پس از اینکه قلمدان از مقوای خام ساخته شد نقاش برای انجام طرح نقاشی بر روی آن بوم آن را آماده می‌کند. سپس بر روی بوم طرح اولیه را پیاده می‌کند و با دقت زیاد جزئیات آن را انجام می‌دهد. پس از انجام ریزه‌کاری‌ها چند مرتبه بر روی آن روغن کمان می‌زنند و پس ساز خشک‌شدن روغن آن قلمدان را به مذهب یا استاد تذهیب‌کار می‌سپارند تا زرنشتن‌سازی و واشوکاری آن را انجام دهند. در فرایند واشوکاری یک عدد چوب چلوار کوچک و تمیز را با استفاده از لعاب بسیار رقیق مرطوب می‌کنند و آن را بر روی سطح نقاشی می‌کشند.
به این ترتیب قلمدان برای زرنشتن‌سازی و جدول‌کشی آماده می‌شود. زرنشان‌سازی در واقع یک هنر از شعبه تذهیب است که در آن حاشیه نقش‌ها و فواصل آن‌ها با طرح‌های مختلف از گل‌های چند پر طلااندازی می‌شود. به‌طورکلی در هنر قلمدان یا قلمدان سازی و یکی از شرط‌های ساخت یک قلمدان خوب و باکیفیت آن است که مقوای آن از نوع مرغوب و ممتاز باشد تا هم نقاشی به خوبی روی آن انجام شود و هم در مقابل عوامل آسیب‌زا مقاوم‌تر باشد.
با جایگاه فیروزه در هنر ایرانی در این مقاله از فروشگاه آنلاین صنایع دستی آرامان بخوانید.
اندازه قلمدان
قلمدان‌ها را از نظر اندازه می‌توان به انواع زیر تقسیم‌بندی نمود:
- قلمدان کوچک با ابعاد 2 سانتی‌متر در 13 سانتی‌متر که به آن نیم بهره نیز گفته می‌شود.
- قلمدان متوسط با ابعاد 3/7 سانتی‌متر در 21 سانتی‌متر که به آن یک بهره نیز گفته می‌شود.
- قلمدان عادی با ابعاد 4/4 سانتی‌متر در 23/5 سانتی‌متر که دو بهره نیز نام دارد.
- قلمدان بزرگ با ابعاد 5/5 سانتی‌متر در 28 سانتی‌متر که سه بهره نیز نام دارد.
کاربرد جعبه قلمدان چیست؟
جعبه قلمدان یک جعبه به شکل مستطیل است که در اندازه متوسط و بزرگ از نوعی مقوای ممتاز ساخته می‌شود. این جعبه دارای درپوشی است که به وسیله یک قلاب به جعبه وصل می‌شود و یا صورت آزادانه از هم قرار می‌گیرند. در درون این جعبه قلمدان قلم‌ها و لوازم نگارش را قرار می‌دهند. در برخی از قلمدان‌ها بر روی درپوش آن‌ها نقش‌ونگاری طراحی شده است و جلوه خاصی به آن بخشیده است. برخی از آن‌ها هم در سطح بیرونی و هم در سطح درونی دارای نقش‌ونگار هستند.
قلمدان خاتم کاری آرامان
قلمدان خاتم کاری که در فروشگاه آرامان عرضه شده است، محصولی نفیس و حاصل پیوند دو هنر قلمدان سازی و خاتم کاری است.هنر خاتم کاری بر روی چوب، فلزات و سفال انجام می‌شود.
سطح بالا و پایین این قلمدان مزین به نقوش درشت خاتم کاری است و اطراف آن نیز با نقوش ریز سنتی آراسته شده است. این قلمدان نفیس را می‌توانید بر روی میز تحریر یا میز کار در خانه و محل کار قرار دهید و زیبایی فضای پیرامون خود را دوچندان نمایید.
همچنین می‌توانید این صنایع دستی برای هدیه دادن به دوستان و عزیزان خود تهیه کرده و آن‌ها را سورپرایز کنید. این صنایع دستی لوکس، گزینه مناسبی به‌عنوان هدایای تبلیغاتی و سازمانی بوده و به‌عنوان هدیه روز معلم نیز بسیار محبوب و پرطرفدار است.
قلمدان خاتم کاری
قیمت قلمدان
گفتنی است که تعیین قیمت و ارزش برای آثار هنری و صنایع دستی نفیس بسیار مشکل است؛ چراکه این محصولات از ارزش معنوی شایان توجهی برخوردارند اما درحالت کلی می‌توان گفت که قیمت بازاری قلمدان به جنس زیرساخت، نوع هنر مورد استفاده در تزئین آن، کیفیت نقوش، اندازه و ابعاد و محل خرید آن بستگی دارد.
نکات مهم درباره قلمدان سازی
در این مطلب به معرفی هنر دستی قلمدان سازی پرداختیم و تاریخچه و انواع آن را مورد بررسی قرار دادیم. همچنین به مراحل ساخت قلمدان و بوم سازی برای تزئین آن اشاره کردیم. در ادامه به‌صورت خلاصه به مرور نکاتی درباره صنایع دستی قلمدان سازی می‌پردازیم:
- برای ساخت قلمدان خاتم کاری ابتدا زیرساخت آن را با استفاده از چوب مرغوب راش تهیه می‌کنند، پس از آماده سازی در کارگاه توسط هنرمندان خاتم کاری نقوش موردنظر بر روی آن طراحی می‌شوند و پس از خشک شدن به بازار عرضه می‌شود.
- مهم‌ترین عامل مؤثر بر ساخت قلمدان مقوایی خوب استفاده از مقوای مرغوب است که موجب می‌شود فرآیندهای تزئینی نظیر نگارگری به‌خوبی روی آن انجام شوند و دوام و ماندگاری آن نیز افزایش یابد. برای تشخیص مقوای مرغوب می‌توانید به مقوای موردنظر ضربه بزنید؛ درصورتی‌که صدایی مشابه چوب از آن بلند شود نشان دهنده کیفیت مناسب آن است.
- یکی دیگر از هنرهای مورد استفاده در تزئین قلمدان‌ها خطاطی و خوشنویسی است. از گذشته تابه‌حال بسیاری از قلمدان‌ها را با خطاطی آیات قرآن و اشعار کهن ایرانی آراسته‌اند.
- از جمله وسایلی که می‌توان در انواع قلمدان‌ها نگهداری نمود می‌توان به خودکار، مداد، دوات، قلم نی، مقراض، سنگ فسان برای تیز کردن قلم تراش، قلم تراش و قط‌زن اشاره کرد.
- از دیگر انواع قلمدان که حاصل ترکیبی از هنرهای دستی ایرانی است می‌توان قلمدان تذهیب، قلمدان میناکاری، قلمدان نقره‌کوب، قلمدان فیروزه‌کوبی، قلمدان رزم، قلمدان منبت کاری و قلمدان خط نشان را نام برد.
- برای مشاهده و خرید انواع صنایع دستی نفیس ایرانی نظیر قلمدان و جاقلمی می‌توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان مراجعه کنید. در وب‌سایت این فروشگاه می‌توانید محصولات باکیفیت و مرغوب را برای خود یا عزیزانتان سفارش بدهید و در اسرع وقت دریافت نمایید.