در مقاله پیش‌رو با عنوان «معرفی سبک های قلمزنی و ابزارهای مورد نیاز» در ابتدا تعریفی از قلمزنی به عنوان هنر اصیل و کهن ایرانی ارائه میشود. بعد به صورت موشکافانه سبکهای آن را به همراه ابزارهایی که برای کار مورد نیاز است مورد بررسی قرار می‌دهیم. اگر به قلمزنی علاقه دارید و می‌خواهید این هنر را یاد بگیرید یا دوست دارید یک اثر قلمزنی شده را خریداری کنید، مقاله زیر می‌تواند اطلاعات بسیار مفیدی را به شما ارائه دهد. خواندن آن را از دست ندهید.
در هر گوشه و کناری از این سرزمین میتوان نشانه‌هایی از هنر و هنرپروری را مشاهده کرد. سرزمین ایران خواستگاه آفرینش هنرهایی است که با آداب و رسوم و فرهنگ‌های غنی هر دیاری گره خورده‌اند و آنها را به تصویر می‌کشند. قلمزنی از جمله این هنرها محسوب میشود که آن را در گروه فلزکاری جای داده‌اند. هنرمند به خلاقانه‌ترین شکل ممکن طرحهای بی‌نظیری را روی اشیاء فلزی پیاده می‌کند و می‌تواند شگفتی بیافریند. در ادامه این هنر قلم و چکش را با هم بررسی می‌کنیم تا بیشتر با جزئیات مربوط به آن آشنا شوید.
قلمزنی چیست و چه تاریخچه‌ای دارد؟
هنر قلمزنی از جمله صنایع‌دستی قدیمی ایرانی محسوب میشود. واژه قلمزنی به خوبی می‌تواند بیانگر چگونگی کارکرد آن باشد. قلمزنی یعنی هنرمند با ضربات پی در پی و به وسیله چکش، نقوش مختلفی را روی اشیاء فلزی خلق می‌کند و به این اشیاء بی‌روح فلزی، جان و معنا می‌بخشد.
به طور کلی در مورد پیدایش قلمزنی تاریخ دقیقی در منابع ثبت نشده است و بین محققان و پژوهشگران هنر در این باره اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. از دوره مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان، دوره اسلامی، سامانیان، سلجوقیان، مغولان، تیموریان، صفویان، قاجار و پهلوی آثار ارزشمند قلمزنی کشف شده است.
هر چند در هر کدام از آن دوره‌ها به دلیل بحران‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اقتصادی هنر فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است، اما هنرمندان توانستند در کنار سختی‌ها به قلمزنی مشغول باشند و آثار ارزشمندی را از خود به یادگار بگذارند.
بررسی سبک های قلمزنی و ابزارهای آن
هنر قلمزنی از جمله هنرهایی است که سبکهای مختلفی دارد. این ویژگی باعث میشود که اثر هنری خلق شده یکنواخت و خسته‌کننده به نظر نرسد. این سبکهای مختلف در طول تاریخ و با سلیقه هنرمندان به وجود آمده‌اند و امروزه نیز شاهد این تنوع در کار قلمزنی هستیم. در ادامه سبکهای مختلف هنر قلمزنی را با هم بررسی می‌کنیم.
بررسی سبک ریزهکاری در قلمزنی
در بررسی سبک های قلمزنی به سبک ریزهکاری می‌رسیم. این سبک به «زیره قلم و زمینه پُر» نیز معروف است. در این روش هنرمند سطح وسیله مورد نظر خود را با نقوش بسیار ریز و ظریف، قلمزنی می‌کند. برای آشکار کردن طرح اصلی، روی بوم خود بافت ایجاد می‌کند و به این ترتیب طرح اصلی را نمایان می‌سازد. در نهایت نیز با جدا کردن زمینه کار از طرح، شگفتی خلق شده را آشکار می‌کند.
معرفی سبک برجستهکاری در قلمزنی
یکی از سبکهایی که هنرمند باید آن را در سه مرحله انجام دهد، سبک برجسته کاری است. این سبک با اینکه زحمت زیادی دارد اما باعث میشود که اثر نهایی چشم‌نواز و خارق‌العاده شود. مراحل این سبک به شرح زیر هستند:
- در ابتدا هنرمند باید پشت بوم فلزی خود را با قیر بپوشاند و بعد طرح مورد نظر خود را روی آن تثبیت کند.
- هنرمند بعد از تثبیت طرح، قیر را از پشت بوم جدا کرده و دو مرتبه آن را ذوب می‌کند. قیر ذوب شده را همان طرفی که طرح را تثبیت کرده می‌ریزد. از همان طرفی که طرح نمایان است، آن را پایین می‌برد تا طرح اصلی به خوبی برجسته شود.
- استادکار بعد از اینکه کار تمام شد قیر را جدا کرده و پشت بوم فلزی می‌ریزد. حالا طرح اصلی به خوبی برجسته میشود و زمینه آن را با قلم‌هایی که به عنوان قلم‌های بدون آج شناخته می‌شوند، صاف می‌کند. سپس هنرمند با کمک آن قلم روسازی را انجام می‌دهد.
آیا آثار قلمزنی برای هدیه دادن مناسب هستند؟
سبک عکسی در هنر قلمزنی چگونه است؟
نشان دادن طرح در این سبک به گونه دیگری است. هنرمند در صورت استفاده از این سبک نمی‌تواند زمینه آن را پُر کند، به همین دلیل باید از سایه و خط کمک بگیرد تا طرح اصلی را نمایان سازد. این طرح برخلاف سبک ریزهکاری است. طرحهای ختایی در این سبک از ساقه‌های یک خطی برخوردار هستند.
سبک های قلمزنی: سبک منبت
در این شیوه هنرمند بعد از اینکه طرح را روی کار تثبیت کرد، با استفاده از قلم‌های بدون عاج زمینه آن را تا دو سانتی‌متر پایین می‌برد. هنرمند این کار را انجام می‌دهد تا طرح اصلی به شکل نیمه برجسته خودش را نشان دهد. هنرمند در نهایت با استفاده از قلم‌های عاج‌دار و بدون عاج، کار روسازی را انجام می‌دهد.
ویژگی‌های سبک مشبک
در این سبک استادکار بعد از انتقال طرح روی کار، باید طرح را ثابت کند. نکته مهمی که وجود دارد در مورد روش‌های انجام سبک مشبک است. این سبک به سه روش انجام میشود که به شرح زیر هستند:
- وقتی که هنرمند طرح را روی کار پیاده کرد باید به کمک قلم تیزبر، سطح بوم فلزی را با ظرافت برش دهد. این کار انجام میشود تا طرح از زمینه جدا شود. این نوع از سبک مشبک بیشتر مورد توجه هنرمندان اصفهانی است.
- در روش دیگر، هنرمند بعد از اینکه طرح را تثبیت می‌کند، برای جدا کردن طرح از کمان اره و اره مویی استفاده می‌کند. این روش بیشتر توسط هنرمندان اراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- در روش آخر، هنرمند بعد از تثبیت طرح، با استفاده از دریل و مته زمینه آن را سوراخ می‌کند. برای اینکه زمینه را از طرح جدا کند، به سراغ استفاده از سوهان‌های بسیار ریز می‌رود تا این کار را به راحتی انجام دهد.
سبک قلم‌گیری و ویژگی آن
یکی از سبک های قلمزنی که توسط هنرمندان قلمزن مورد استفاده قرار می‌گیرد، سبک قلم‌گیری است. هنرمندان وقتی بخواند که کنده‌کاری و حکاکی روی فلز را انجام دهند از این سبک استفاده می‌کنند. قلمی که در این سبک به کار گرفته میشود مخروطی شکل است که باعث میشود حالتی شیار گونه روی سطح فلز به وجود آید.
در این سبک اگر هنرمند بخواهد شیارهای نازکی به وجود آورد باید زاویه قلم را به سطح کار نزدیک کند و براده‌های کمتری را از سطح فلز مورد نظرش بیرون بکشد. هنرمندان می‌توانند این سبک را به دو روش متفاوت انجام دهند. این دو روش به شرح زیر هستند:
- هنرمند در روش اول با قلم و چکش کار می‌کند. به این ترتیب که با کمک قلم و چکش می‌تواند سطح فلز مورد نظر را شیار دهد. این روش بیشتر توسط هنرمندان اصفهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- در روش دوم هنرمند از چکش استفاده نمی‌کند. به صورت هنرمندانه با استفاده از قلم سطح فلز را به خوبی شیار می‌دهد. هنرمندان دیار تبریز بیشتر از این روش استفاده می‌کنند.
تشخیص یک اثر قلمزنی مرغوب از اهمیت بالایی برخوردار است. برای این کار باید با ویژگی‌های قلمزنی‌های خوب و تفاوت آنها با آثار نامرغوب آشنا شوید.
چه ابزارهایی برای قلمزنی مورد نیاز است؟
برای خلق آثار هنری به شیوه قلمزنی، هنرمند باید ابزار و وسایل لازم را داشته باشد. فرقی نمی‌کند که از چه سبک های قلمزنی برای خلق اثر استفاده می‌کند، اگر وسایل لازم و با کیفیت را نداشته باشد این مهم روی نتیجه نهایی تأثیر منفی می‌گذارد.
«میز کار مخصوص، چراغ مطالعه برای پخش نور کافی، گیره، سوهان، انبر، الک مخصوص، کپسول گاز یا همان مخزن سوخت، قیچی مخصوص، دیگ یا پاتیل قیر به همراه پایه، اجاق گاز، سنگ فرز و سنگ نفت، قلم‌های مخصوص و متنوع، چکش‌ها، پرگار مخصوص و تسمه» از جمله مهم‌ترین ابزارهایی به حساب می‌آیند که یک هنرمند قلمزن باید داشته باشد. البته باز هم در بین این حجم از ابزارها چکش و قلم دو ابزار اصلی در هنر قلمزنی محسوب می‌شوند که در ادامه این دو را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
چکش قلمزنی چه ویژگی‌هایی دارد؟
چکش‌هایی که برای قلمزنی مورد استفاده قرار می‌گیرند، از سه قسمت تشکیل شده‌اند. سر این چکش‌ها مخروطی شکل هستند، میله رابط آنها فلزی است و دسته‌های چوبی دارند. آن قسمت چکش که هنرمند به وسیله آن به قلم ضربه می‌زند، مربعی است. سمت دیگر چکش را به عمد نوک تیز طراحی می‌کنند تا هنرمند بتواند به راحتی کار کند و چکش مانع دید او نشود. خود چکش‌ها به دو دسته سنگین و سبک تقسیم‌بندی می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند که هر کدام ویژگی‌هایی دارند:
- چکش‌هایی که سبک وزن هستند برای انجام ریزه‌کاری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. ریزه‌کاری‌ها زمان زیادی را از هنرمند می‌گیرد. به همین دلیل وزن این چکش را بین 75 تا 200 گرم قرار داده‌اند تا دست کمتر خسته شود.
- چکش‌هایی که سنگین وزن هستند بیشتر برای برجستهکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. این چکش‌ها وزن بیشتری دارند. وزنشان از 250 گرم شروع میشود و تا یک کیلوگرم نیز می‌رسد.
قلم در هنر قلمزنی چه ویژگی‌هایی دارد؟
وقتی از قلم در قلمزنی حرف می‌زنیم منظور میله‌ای فولادی است که طول آن به 10 تا 20 سانتی‌متر می‌رسد. قطر آن با توجه به طولش می‌تواند کم یا زیاد باشد. یکی از بهترین قلم‌هایی که برای قلمزنی مورد استفاده قرار می‌گیرد با عنوان «قلم فولاد نقره‌ای» شناخته میشود.
قلم‌هایی که در قلمزنی استفاده می‌شوند در اندازه‌ها و اشکال مختلفی هستند و هر کدام از آنها نامی ویژه برای خود دارند. اما به طور کلی قلم‌ها را بر اساس نوک آن به دو دسته آج‌دار و بدون آج تقسیم می‌کنند. سبک های قلمزنی نیز قلم‌های ویژه خود را دارند و آنها نیز در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرند.
به طور کلی در سبک ریزهکاری از قلم‌هایی چون: «قلم سنبه، قلم گُرسوم، قلم نیم‌بر، قلم پرداز، قلم گُور سواد، قلم یک تو، قلم بادامی، قلم ناخنی و در نهایت قلم نیم‌ور» استفاده میشود. برای برجستهکاری نیز از قلم‌هایی چون: «قلم کف تخت، قلم نیم‌بر کُلفت، قلم بادامی، قلم خوشه و قلم نیم‌ور» استفاده میشود. با توجه به تنوع قلم‌ها در هنر قلمزنی نحوه حرکت و کار با هر یک از آنها نیز متفاوت است.
روش اصلی تهیه قیر مناسب قلمزنی
در این هنر تاریخی از قیر به سه منظور استفاده میشود؛
- استحکام هرچه بیشتر فلز و جلوگیری از برش بی‌مورد آن و همچنین به دست آمدن فرم دلخواه فلز در حین چکش‌کاری و قلمزنی.
- کاهش صدای قلم بر روی فلز در حین انجام کار.
- راحتی کار قلمزنی در صورت استفاده از قیر.
قیرهای استفاده در سبک های قلمزنی شامل مواردی چون قیر سفت، قیر شل، گچ‌های ساختمانی، خاکستر و روغن می‌شوند. درصد این ترکیبات باتوجه به دمای محیط و در فصل‌های تابستان و زمستان متفاوت خواهد بود. همچنین نوع سبک قلمزنی نیز در میزان قیر مورد استفاده تأثیر دارد، به‌عنوان مثال در بین تمامی سبک‌ها، برجستهکاری به گچ بیشتری در مواد قیر نیاز دارد تا قیر نرم‌تر شده و طرح راحت‌تر برجسته شود.
ترکیبات قیر در سبک های قلمزنی
همانطور که گفته شد، ترکیبات قیر در سبکهای مختلف، متفاوت خواهد بود. در ادامه باتوجه به هر سبک، نوع قیر و میزان مورد استفاده آن بیان میشود؛
- قیر برجستهکاری: در فصل زمستان برای برجستهکاری به حدود 3 کیلوگرم قیر نیاز است، 800 گرم قیر سفت، 200 گرم قیر شل و 2 کیلوگرم گچ و خاکستر. در تابستان اما درصد گچ و خاکستر در ترکیبات قیر، کمتر میشود.
- قیر ریزهکاری: میزان گچ و قیر در این ترکیبات با یکدیگر برابر بوده است.
- قیر مشبک‌کاری: در ترکیبات قیر مشبک‌کاری که از زیباترین سبک های قلمزنی است، میزان قیر و گچ با یکدیگر برابر نبوده و درصد قیر بیشتر و دو به یک است. برای مثال برای تولید سه کیلوگرم قیر مشبک‌کاری، باید دو کیلوگرم قیر و یک کیلوگرم گچ را مخلوط کرد. بعد از آماده شدن مخلوط، مقداری کمی روغن نیز به آن اضافه میشود تا در هنگام استفاده از قلم تیزبر، برش‌های روان‌تری صورت گیرد و همچنین چسبندگی میان فلز و قیر نیز بیشتر شود.
معرفی قلم‌های انواع سبک قلمزنی
سبک های قلمزنی: قلم‌های برجستهکاری
- قلم کف تخت: سطح مقطع این قلم کاملاً صاف بوده و اغلب به شکل مربع یا مستطیل است. این قلم در انواع ریز و درشت در بازار موجود بوده و برای فروبردن و مسطح کردن زمینه کار، کابرد دارد.
- قلم نیم‌بر کلفت یا کلفتی: سطح قلم نیم‌بر به صورت قوس‌دار و صیقلی است و برای فرو بردن در خطوط اصلی نقوش و برجسته کردن آنها و همچنین روسازی طرح به کار می‌رود.
- قلم بادامی: سطح مقطع این قلم به مانند اسمش، شبیه به بادام است و برای برجسته نمودن گل‌های چند پر استفاده میشود.
- قلم خوشه: سطح مقطع این نوع قلم برجستهکاری، بدون لبه و مدور بوده و در اندازه‌های ریز تا درشت تولید می‌شوند. قلم خوشه برای قلمزنی نقوش برجسته و نیم‌برجسته کاربرد دارد.
- قلم نیم‌ور: سطح مقطع آن به صورت ذوزنقه بوده و به نسبت قلم نیم‌ور استفاده شده در ریزهکاری، بزرگتر، سر آن منحنی‌تر خواهد بود. از این قلم نیز برای روسازی و طرح زمینه استفاده میشود.
قلم‌های ریزهکاری
- قلم سنبه: این قلم به صورت مخروطی شکل بوده و نوک آن نیز سوزنی است. از قلم سنبه برای چرمه کردن، سنبه پیچ کردن نقوش ریز و ایجاد نقش‌های مینیاتوری و در نهایت طراحی نقوش ریز در بین قطعات خوشنویسی استفاده میشود.
- قلم گرسوم: قلم گرسوم یا گل سوم در سبک های قلمزنی برای زمینه استفاده شده و در طراحی نقوش دایره‌ای و برای سایه روشن کردن سطح فلز کاربرد دارد. سطح این قلم، آج دار بوده و یک یا دو ردیف حفره‌های ریز دارد.
- قلم نیم‌بر: سطح مقطع این قلم برخلاف قلم گرسوم، بدون آج بوده و یک لبه تقریباً تیز دارد. از قلم نیم‌بر برای تثبیت طرح بر روی فلز و همچنین نقر کردن استفاده می‌کنند.
- قلم پرداز: سطح مقطع این قلم، به قلم نیم‌بر شباهت داشته و تنهای تفاوت آن، در آج‌دار بودن قلم پرداز است.
- قلم گرسواد: این قلم نیز در دسته قلم‌های آج‌دار قرار می‌گیرد. سطح مقطع قلم گرسواد یا گل سواد می‌تواند به سه شکل مربع، مستطیل و دایره باشد. برای تزئین نقوش انسانی و حیوانی، ایجاد بافت‌های ریز بر روی فلز زمینه و سایه‌اندازی از این قلم استفاده می‌کنند.
- قلم یک‌تو: سطح مقطع این قلم دایره‌ای بوده و برای حاشیه‌سازی و طراحی بافت گل‌ها کاربرد دارد.
- قلم ناخنی: همانطور که از اسم قلم ناخنی مشخص است، سطح مقطع آن به شکل ناخن دست است. برای روسازی حاشیه، نقوش پولک ماهی، موی انسان و یال اسب از قلم ناخنی استفاده می‌کنند.
قلم‌های مشبک‌کاری
- قلم تیزبر: سطح مقطع قلم تیزبر، مانند قلم نیم‌بر است که در ریزهکاری که از سبکهای قلمزنی است، استفاده میشود. با این تفاوت که قلم تیزبر کاملاً برّان بوده و سطح را برش می‌دهد.
پیشنهادات آرامان برای محصولات قلمزنی
بشقاب ۳۰ سانت اسلیمی قلمزنی
امروزه بشقاب‌ها به عنوان دکوری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. هم میتوان آنها را به دیوار زد و هم روی یک پایه نگهداری روی میز دکوری قرار دارد. بشقاب ۳۰ سانت اسلیمی قلمزنی از برند آرامان یک بشقاب زیبا با طرحی تاریخی است. هنرمند از طرح اسلیمی برای قلمزنی این کار استفاده کرده است. طرحهای اسلیمی از جمله قدیمیترین طرح‌هایی هستند که میتوان آنها را در تزیین اشیای مختلف مورد استفاده قرار داد. فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان با افتخار این بشقاب زیبا را با قیمتی مناسب به فروش می‌رساند.
بشقاب ۳۰ سانت اسلیمی قلم زنی
شکلات خوری بدون پایه قلمزنی
داشتن یک شکلات خوری قلمزنی می‌تواند شیرینی شکلات‌های شما را دو چندان کند. شکلات خوری بدون پایه قلمزنی از برند آرامان یکی از بهترین و باکیفیت‌ترین ظروف قلمزنی شده است که ضمن دکوری بودن میتوان از آن استفاده کاربردی هم کرد. با قرار دادن این شکلات خوری روی میز مبل خود به زیبایی منزلتان بیفزایید.
شکلات خوری بدون پایه قلمزنی
گلدان قلمزنی طرح گل و مرغ
گلدان‌ها بخش مهمی از زیبایی خانه هر ایرانی محسوب می‌شوند. چه خوب است که بتوانیم یک اثر قلمزنی را برای زیبایی منزل خود انتخاب کنیم. گلدان قلمزنی طرح گل و مرغ از برند آرامان به زیبایی هر چه تمام‌تر، قلمزنی شده است. طرحهای روی این گلدان گل و مرغ است و به عنوان دکوری انتخاب بسیار مناسبی خواهد بود.
گلدان قلمزنی طرح گل و مرغ
سوالات متداول سبکهای قلمزنی
قدیمیترین آثار قلمزنی که تابهحال کشف شده است مربوط به دوره مادها است اما باید بدانید در مورد تاریخ پیدایش آن اتفاقنظر وجود ندارد.
این هنر دارای سبکهای مختلفی است ازجمله آنها میتوان به سبک ریزهکاری، برجستهکاری، عکسی، منبت و مشبک اشاره کرد.
معمولاً برای طرحهای ظریف از چکشهای سبکتر و برای طرحهای عمیق و بزرگتر از چکشهای سنگینتر استفاده میشود.
قلم مخصوص این هنر یک میله فولادی با ارتفاع حداقل 10 و حداکثر 20 سانتی‌متر است.
نکات مهم درباره سبکهای قلمزنی و ابزارهای مورد نیاز
هنر قلمزنی هنر دست و چشم است. هنرمند از سوی چشم خود مایه می‌گذارد تا بتواند به اشیاء فلزی مختلف معنا ببخشد. محصولاتی که در مقاله آنها را معرفی کرده‌ایم حاصل زحمت هنرمندان قلمزن ایرانی است. می‌توانید با مراجعه به سایت آرامان و خرید آثار هنری قلمزنی از این هنر تاریخی حمایت‌های مادی و معنوی را به عمل آورید و به زیبایی منزل خود بیفزایید. در ادامه مهم‌ترین نکات این مقاله را با هم مرور می‌کنیم:
- هنرمندان از طرحهای سیاه‌قلم دوره هخامنشیان، صفویان، طرحهای اسلیمی، طبیعت و ترنج برای قلمزنی استفاده می‌کنند.
- اصفهان یکی از مراکز بزرگ و مهم قلمزنی است. سبک های قلمزنی در این استان به خوبی آموزش داده می‌شوند.
- صنایع دستی قلمزنی بسیار متنوع هستند و شامل: «گلدان‌ها، قاب‌ها، سنبلدان و بشقاب‌ها» می‌شوند.
- برای تولید محصولات قلمزنی باید از یک کارگاه مخصوص استفاده کرد. کار قلمزنی مراحل مختلفی دارد و برای بالا بردن کیفیت آن باید به صورت گروهی این کار را انجام داد.
- قلمزنی روی اشیای فلزی چون: «مس، طلا، نقره و برنج» صورت می‌گیرد.