خاتم کاری هنر تزئین اشیاء و ظروف، با قطعات بسیار ریز و مثلثی شکل از جنس چوب، استخوان و فلز به صورت موزاییکی است. در این مقاله قصد داریم شما را با هنر خاتم کاری روی مس آشنا کنیم.
هنر خاتم کاری بر روی چوب، فلزات و سفال انجام می‌شود. در بین فلزات خاتم کاری روی مس انجام می‌شود. بر اساس یافته‌های باستان شناسان مس نخستین فلز شناخته شده توسط انسان در طبیعت است. استخراج آن آسان است و نیاز به ایزار صنعتی خاصی ندارد. فلز مس به دلیل ویژگی‌های منحصربه فرد یکی از باکیفیت‌ترین فلزات تزئینی است. از این ویژگی‌ها می‌توان به در دسترس بودن، قابلیت چکش خواری و شکل پذیری بالای آن اشاره کرد.
خاتم کاری روی مس چیست
در صنایع دستی مس و خاتم یا همان خاتم کاری روی مس، که نوعی ابداع در هنر خاتم کاری به حساب می‌آید، هنرمند صنعتکار از تلفیق فلز مس و هنر خاتم کاری یک ترکیب فوق‌العاده رنگی و بی‌نظیر ایجاد می‌کند.
مسگری و خاتم کاری هر دو از هنرهای ارزشمند و اصیل ایرانی با پیشینه بسیار طولانی در ایران هستند. هر یک از این صنایع دستی به تنهایی جلوه خاصی دارند. این دو هنر در کنار هم می‌توانند آثار بسیار زیبا و چشم نوازی را خلق کنند. محصولات دستی مس و خاتم عمر چندانی ندارند ولی به سرعت جایگاه خود را در بازار صنایع دستی پیدا کرده و طرفداران بسیاری را جذب کرده‌اند.
امروزه محصولات مس و خاتم بسیاری را در بازارها مشاهده می‌کنید که از نظر طرح و مدل با هم متفاوت هستند. هنرمندان در شهرهای مختلف به تولید محصولات مس و خاتم می‌پردازند ولی جایگاه اصلی آن اصفهان است.
برای دیدن انواع صنایع دستی و اطلاع از قیمت آن ها به فروشگاه صنایع دستی آرامان مراجعه کنید.
قندان تولید شده با تکنیک خاتم کاری روی مس
تاریخچه خاتم کاری در ایران را در مقاله از سایت آرامان بخوانید.
تفاوت‌های خاتم کاری و مس و خاتم
خاتم کاری بیشتر بر روی چوب انجام می‌شود و بدنه اصلی کار چوب است. بر روی بدنه چوبی قطعات خاتم که توسط هنرمند خاتم کار آماده شده است، چسبانده می‌شود. محصولاتی مانند جعبه‌های چوبی، قاب، تابلو، ساعت، میز و صندلی از متداول‌ترین آثار خاتم‌کاری هستند.
مس و خاتم هنر چسباندن انواع طرح‌ها و نقش‌ها بر روی مس است. بدنه اصلی کار مس است که انواع چوب یا استخوان، مانند خاتم‌کاری بر روی آن چسبانده می‌شود.
مهمترین و اصلی‌ترین تفاوت خاتم‌کاری و مس و خاتم در فضایی است که تکه‌های خاتم بر روی چوب یا مس قرار می‌گیرند. در خاتم‌کاری تمامی سطح کار با قطعات خاتم پوشانده می‌شود و هیچ جای خالی باقی نمی‌ماند. در آثار مس و خاتم، قطعات آماده خاتم تنها روی قسمت‌هایی از کار چسبانده می‌شود. سایر فضاها دارای رنگ مسی است که به خوبی صیقل خورده است. از آن جایی که مسگری یکی از صنایع دستی زیبا و پرطرفدار در بین مردم هنردوست است، فقط بخشی از کار، خاتم‌کاری می‌شود. به این ترتیب هر دو هنر چشم نواز را در کنار هم خواهیم دید.
طرح‌ها و نقش‌های به کار رفته در هر دوی این آثار کاملا مشابه است. اشکال هندسی چند ضلعی نقش‌های زیبا و ظریفی را ایجاد می‌کنند. آثار مس و خاتم بیشتر جنبه تزئینی دارند و برای پذیرایی استفاده می‌شوند ولی محصولات خاتم‌کاری کاربردی تر هستند. این نیز یکی دیگر از تفاوت‌های خاتم‌کاری با مس و خاتم است.
تنها مشكل استفاده از مس در صنایع دستی، سياه شدن در برابر گرما و حرارت است. ظروف مس و خاتم چون فقط برای پذيرایی و دكوری استفاده می‌شوند، اين مشكل را نخواهند داشت. ظروف مسی بکار برده شده بايد به اندازه کافی ضخیم باشند كه توان نگه‌داری ده‌ها يا صدها قطعه چوب و استخوان را داشته باشند. زير فشار خم نشود و تاب برندارد و در ضمن زياد سنگين نشود كه بلند و جابه‌جا كردن آن كار سختی نباشد.
هر آنچه درمورد میناکاری روی مس نمی‌دانید را در مقاله از سایت آرامان بخوانید.
مواد اولیه مورد نیاز برای خاتم‌کاری روی مس
مهمترین مواد برای خاتم‌کاری، انواع چوب، فلز، استخوان، سیریشم و لاک است. استفاده از استخوان عاج فیل، استخوان شتر و اسب به دلیل مقاومت بسیار زیاد در تلفیق مس و خاتم بسیار مناسب است. برای طرح ریزی خاتم بر روی مس به ابزارهایی نظیر چکش، سوهان، گاز انبر، ظرف رنگرزی، قلم مو، قیچی مخصوص بریدن مفتول‌های فلزی، پیچ گوشتی و سمباده نیاز است.
رنگ سبز، از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه رنگ سبز تهیه می‌شود. استخوان‌های بریده شده را در ظرفی حاوی محلول رنگی ریخته و به مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می‌دهند. امروزه به جای استخوان شتر از چوب نارنج و برای رنگ کردن آن از رنگ سبز مخصوص رنگرزی استفاده می‌کنند.
وسایل موردنیاز برای خاتم کاری روی مس
از مهمترین وسایلی و ابزارهایی که در خاتم کاری روی مس یا چوب استفاده می‌شود عبارت‌اند از:
- چوب: چوب‌های مورداستفاده برای این هنر عبارت‌اند از چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
- فلز: استفاده از مفتول‌های طلایی یا نقره‌ای، مس، برنج، آلومینیوم.
- چکش برای فرم دادن به چوب
- انواع سوهان‌هایی که در خاتم کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارت است از چوب ساب عاج درشت، تخته ساب نرم، سوهان مشترک، سوهان‌های سه پهلو، سوهان پشت گرد، سوهان دو دم و سوهان تعلیقه.
- اره سر قطع کن: برای نصب کردن خاتم آن را با استفاده از اره بریده و پس از زدن چسب سریشم یا زدن چسب چوب روی کار چسبانده می‌شوند، اره سر قطع کن در این زمان استفاده می‌شود.
- ظرف رنگرزی برای اینکه رنگ را درون آن بریزیم و یا رنگ را درون آن ترکیب کنیم.
- قلم‌مو: از این وسیله برای رنگ کردن قسمت‌های مختلف خاتم استفاده می‌شود.
- قیچی مخصوص برای بریدن مفتول‌های فلزی
- پیچ گوشتی
- سمباده
- انواع مختلف استخوان‌ها (استخوان و عاج فیل، استخوان شتر، استخوان اسب و استخوان گاو)
- رنده دست: این رنده برای صاف نمودن تمام ناهمواری‌های موجود روی چوب استفاده می‌شود. این اره یک تنه چوبی دارد که به آن (کوله رنده) می‌گویند و همچنین تیغه آن فلزی است.
با هنر خاتم کاری و مراحل انجام آن آشنا شوید.
مراحل ساخت ظروف مس و خاتم
ظروف مس و خاتم در چهار مرحله تولید می‌شوند. مرحله خمکاری، مرحله تولید و چسباندن قطعات خاتم روی مس، پرداخت ظروف و پوشش دادن با مواد پلی استر؛
خمکاری
در مرحله خمکاری ظروف مسی طی عملیات خمکاری به حالت دلخواه درمی‌آیند. هنرمند مسگر با استفاده از دستگاه‌ها و ابزارهای مختلف ورقه‌های مسی را به شکل ظروف مورد نظر درمی‌آورد. پس از این مرحله طرح‌های خاتم بر روی ظروف خاتم اجرا می‌شوند.
چسباندن قطعات
در مرحله چسباندن قطعات خاتم، انواع چوب و استخوان‌هایی که برای این کار نیاز است را در رنگ‌های مختلف تهیه می‌کنند. مهمترین چوب‌هایی که برای این‌کار استفاده می‌شوند آبنوس، فوفل، تبریزی، افرا، نارنج، عناب، بقم و گردو است. استخوان‌ها نیز معمولا استخوان اسب و شتر است. پس از تهیه چوب و استخوان با ابزارهای مخصوص، آنها را به طول 30 سانتی متر و قطر 1 تا 2.5 میلیمتر برش می‌زنند و با آنها مثلث‌هایی ایجاد می‌کنند. سپس با سوهان کاری تمامی اضلاع، مطابق طرح درآمده و برای تکمیل طرح موردنظر نیاز به مفتول‌های سیمی به شکل مثلث است.
برای آماده سازی این مفتول‌های سیمی نیز مراحل مختلفی طی می‌شود. برای درست کردن خاتم ابتدا استاد خاتم‌کار طرح‌ها و اشکال موردنظر خود را می‌کشد. در مرحله بعد مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی را ماهرانه و استادانه و با استفاده از چسب مخصوصی به نام سریشم می‌چسباند و سپس با نخ محکم می‌کند. با این کار پره درست می‌شود. پس از چند ساعت نخ‌ها را باز می‌کنند و دوباره پره‌ها را کنار هم قرار داده و می‌چسبانند.
پرداخت کاری
مرحله بعد به گل پیچی معروف است. در این مرحله یک شش ضلعی منظم ایجاد می‌شود که آن را شمسه می‌خوانند. در اطراف هر شش ضلعی، شش سیم به وسیله چسب چسبانده می‌شود و سپس با نخ محکم می‌شود و در نتیجه طرح ستاره‌ای ایجاد می‌شود. این طرح‌ها را تا زمانی که نقش موردنظر اجرا شود، تکرار می‌کنند. سپس آن را زیر پرس و فشار قرار می‌دهند و با چند مرحله برش‌کاری و چسباندن لایه‌های نازک چوب در کنار آن، طرح اولیه خاتم ایجاد می‌شود.
پس از اجرای خاتم‌کاری روی ظروف را ساب می‌زنند تا مواد اضافه و چربی‌های موجود از روی کار برداشته شده و براق شود.
پلی استر زنی
در مرحله پایانی یک لایه پلی استر بر روی بخش‌هایی که طراحی شده قرار می‌گیرد تا رنگ ماندگار و ثابت شود. این لایه پلی استر درخشندگی و براق بودن ظروف را افزایش می‌دهد و رنگ را در همه جا به صورت یکنواخت نشان می‌دهد. لایه پلی استر همچنین باعث افزایش کیفیت و ماندگاری ظروف مس و خاتم می‌شود.
استاد مسگر و استاد خاتم‌کار زمان نسبتا زیادی را برای تهیه ظروف مس و خاتم صرف می‌کنند. ارزش آثار مس و خاتم به عوامل مختلفی نظیر اندازه قطعات خاتم، طرح و نقشه به کار رفته، اندازه ظروف و حجم کار بستگی دارد. هر چه مثلث‌ها و در نتیجه طرح‌ها ظریف‌تر، ریزتر و با دقت بیشتری انجام شوند، محصول نهایی با ارزش‌تر خواهد بود.
تنوع طرح
خاتم از نظر طرح و نقش تنوع بالایی دارد. این طرح‌ها عبارتند از پره‌ای، نه گلی لایه دار ابری، شش و لوز، بته جقه‌ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم.
تفاوت خاتم کاری شیراز و اصفهان در چیست را در مقاله از سایت آرامان بخوانید.
محصولات مس و خاتم
از محصولات مس و خاتم می‌توان به گزخوری، شیرینی خوری، شکلات خوری، شمعدان، گلدان، سنگاب و جام و بشقاب‌های لب زنی شده اشاره کرد.
نحوه نگه‌داری از صنایع دستی مس و خاتم
برای حفظ سلامت و نگه‌داری بهتر آثار مس و خاتم بهتر است آنها را در جای خشک و یا با رطوبت کم قرار دهیم. هوای مرطوب دارای اثرات تخریبی برای این محصولات است. به مرور رنگ و جلای خاتم و همچنین چسب‌های به کار رفته در آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بهتر است برای غبارزدایی و پاک کردن آثار مس و خاتم از دستمال نرم و لطیف استفاده کرد تا جلا و درخشندگی آن حفظ شود.
یک محصول مس و خاتم مرغوب باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد.
- رنگ و مصالح در قسمت خاتم‌کاری شده باید یکنواخت باشد.
- سطح کار صاف باشد و هیچ بخشی از محصول در قسمت خاتم‌کاری شده خالی نباشد.
- ترمیم‌ها در سطح کار مشخص نباشد.
- تمامی ابعاد در طرح‌ها باید همسان، قرینه و یک اندازه باشد.
- رنگ کاری و روکش محصول باید ماهرانه و بدون خدشه باشد.
- هر چه اشکال هندسی ریزتر و ظریف‌تر باشد، کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
- تمامی سطوح خاتم‌کاری شده با لاک خاص یا پلی استر پوشانده می‌شود. در غیر این صورت هوا به داخل آن نفوذ کرده و باعث پوسیدگی می‌شود.
- رنگ کاری محصول مورد نظر باید حرفه‌ای و بدور از هر گونه مشکلی باشد.