یکی از هنرهای بسیار کهن در ایران و جهان، منبت است. منبت کاری و قلمزنی روی چوب یکی از شاخه‌های منبت است که به صورت حکاکی و کندهکاری روی چوب اجرا میشود. در این هنر با تلفیق ذوق و قریحه با حوصله و دقت، با استفاده از مواد اولیه ساده به دست هنرمندان مجرب، محصولاتی با ارزش زیاد خلق میشود.
در این مقاله هنر منبت و منبت کاری و زیرشاخه‌های آن معرفی شده و انواع ابزار لازم برای این کار، نام برده می‌شوند. همچنین به بیان تاریخچه این هنر در ایران، انواع منبت کاری، مراحل انجام آن، مواد اولیه و ابزار مورد استفاده و سبک‌های منبت کاری پرداخته میشود.
منبت و منبت کاری از هنرهای اصیل ایرانی بوده که به علت ظرافت و زیبایی بیش از اندازه، چشم هر فردی را به‌خود خیره می‌کند و علاوه بر ایران در سراسر جهان طرفداران و علاقمندان خاص خود را دارد. منبت کاری و قلمزنی بر روی چوب در بخش صنایع جای گرفته و یکی از شاخه‌های صنایع دستی هستند و هنردست انسان‌های توانمند به حساب می‌آیند.
منبت بر روی متریال‌های مختلف و متنوع قابل اجرا است ولی نوعی اصلی منبت همان منبت کاری بر روی چوب بوده که برخلاف دیگر متریال به وسیله هیچ ماشین و دستگاه خاصی قابل انجام نیست. این هنر را به عنوان هنر زیباسازی چوب نیز می‌شناسند.
منبت کاری چیست و منبت به چه معناست؟
به هنر کندهکاری و ایجاد برجستگی بر روی چوب، منبت و به به‌کارگیری هنر برای ایجاد نقش و نگار روی زمینه اصلی، منبت کاری گفته میشود. منبت در لغت به معنای رویانیده شده، کنده کاری شده، نقش برجسته و حکاکی شده است و به نقش‌های برجسته به شکل گل وگیاه بر روی یک زمینه خاص مانند چوب اطلاق میشود.
بیشترین متریال استفاده شده برای منبت کاری، چوب است ولی از دیگر متریال مانند فلز نیز برای منبت و هنر قلمزنی نیز استفاده میشود اما آنچه در زبان عامیانه و فرهنگ عمومی مردم درمورد منبت کاری به جا مانده، منبت بر روی چوب است. این هنر به طور کامل می‌تواند بیانگر احساسات خالق خود باشد.
منبت سازی یا منبت کاری یکی از صنایع دستی استان بوشهر است که اوج شکوفایی آن به دوران قاجار برمی‌گردد. به ایجاد نقوش برجسته و کندهکاری روی چوب، منبت سازی گفته میشود. اغلب طرح‌های مورد استفاده برای ساخت منبت در استان بوشهر برگرفته از طبیعت هستند و عمدتاً از نقوش گل و گیاهان و حیوانات نظیر گل و مرغ، اسلیمی و نقوش تجریدی برای طراحی محصولات منبت کاری این منطقه استفاده میشود
با تاریخچه هنر قلمزنی در این مقاله از فروشگاه آنلاین صنایع دستی آرامان آشنا شوید.
تاریخچه هنر منبت کاری در ایران
به‌طور کلی تاریخچه هنر منبت کاری در ایران کاملاً قابل تخمین نیست زیرا که این هنر نیز مانند اغلب هنرها و صنایع دیگر، بنیان‌گذار آن مردم عادی بوده‌اند. اما یکی از عواملی که نشان‌دهنده قدمت زیاد این هنر می‌باشد، استفاده از متریال چوب در منبت کاری است.
البته هیچ اثر یا بازمانده‌ای برای تأیید این نظریه‌ها وجود ندارد ولی از سرستون‌های داخلی تخت جمشید شاید بتوان تا حدی این ادعا را اثبات کرد. در واقع نقطه آغاز منبت در ایران مربوط به شهر ملایر است و تمامی ادعاهای مربوط به دوره هخامنشیان و منبت کاری روی دسته‌های شمشیر، نیزه‌ها و سپرهای ارتش آن‌ها، ساخته دست هنرمندان ملایری بوده است. درحال حاضر نیز ملایر به عنوان پایتخت مبل و منبت ایران شناخته شده و به ثبت جهانی رسیده است.
قدیمی‌ترین اثر منبت کاری یافت شده در ایران متعلق به نیمه اول قرن سوم هجری قمری است. این اثر به جا مانده یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عقیق شیراز است که در دوره عمر بن لیث صفاری ساخته شده و زیرسازی آن چوب تبریزی است. دیگر اثر قدیمی منبت کاری، مربوط به یک سر در منبت کاری شده ساخت قرن چهارم هجری قمری بوده و خطوط کوفی بر روی آن کنده کاری شده است.
آثار به جا مانده از منبت کاری و قلمزنی روی چوب در دوران بعد از ظهور اسلام قابل توجه است. با توجه به ساخت مساجد و ابنیه اسلامی، هنرمندان زیادی برای فعالیت در زمینه‌های مختلف گچ‌کاری، کاشی‌کاری، منبت کاری و غیره به کار گرفته شده‌اند. هنر منبت کاری بعد از اسلام، برای ساخت انواع منبرها، تزئین مساجد، رحل‌های قرآن و درب‌های مساجد به کار گرفته شده است.
در دروان صفویه علاوه بر ساخت مساجد، ساخت کاخ‌های سلطنتی نیز با رواج زیادی روبه‌رو شد و درنتیجه استفاده از هنرهای تزئینی و قدیمی نیز رواج خاصی پیدا کرد. این شرایط تا زمان حمله افغان‌ها ادامه داشت و بعد از کشتار هنرمندان و تخریب آثار آن‌ها، اغلب منبت‌کاران در دو شهر گلپایگان و اصفهان تجمع یافته و دیگر در هیچ یک از مناطق کشور اثری از منبت کاری یافت نشد.
بعد از دوران قاجاریه و توجه ویژه به هنر هنرمندان، شرایط آن‌ها تغییر بسیاری پیدا کرد. استاد مختاری گلپایگانی از اساتید برجسته دارالفنون و استاد احمد صنیعی از بهترین اساتید باقیمانده منبت کار بودند که به تهران آمده و مشغول آموزش منبت کاری و قلمزنی روی چوب شده و استاتید ماهر زیادی را تربیت کردند.
انواع منبت کاری روی چوب
منبت کاری زیرشاخه‌های خاص خود را دارد که هرکدام از آن‌ها ویژگی‌ها و مراحل ویژه‌ای دارند. در ادامه زیرمجموعه‌های منبت کاری روی چوب معرفی می‌شوند،
قلمزنی روی چوب
دقت و ظرافت قلمزنی روی چوب بسیار بیشتر از منبت کاری معمولی بوده و معمولاً بر روی آثار کوچک انجام میشود. اغلب محصولات قلمزنی، وسایل تزئینی مانند پیپ، عصا، جعبه جواهرات و شانه‌های سر هستند و چوب مورد استفاه برای آن‌ها نیز چوب‌های محکم و باارزشی مانند گردو، عناب و غیره است. عامل اصلی در قلمزنی بر روی چوب، ذوق و مهارت استاد قلمزن و منبت کار است و در درجه بعدی ابزار و وسایل و زمینه کار اهمیت دارد. مته‌هایی که در قلمزنی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به وسیله سنگ برقی تراش یافته و تیز شده به‌طوری که حالت مغار ظریف پیدا کند.
ساقه مته درون یک تکه چوب قرار گرفته تا استفاده از آن راحت‌تر باشد. طرح‌های قلمزنی اغلب شامل طرح گل، گیاه، مرغ، پیکر انسان، حیوانات و پرندگان و غیره می‌شوند. سر وصدای تولید شده در هنگام قلمزنی بسیار کم بوده و تنها به یک فضای کوچک و تمیز نیاز دارد.
معرق منبت
از انواع دیگر منبت کاری، معرق منبت است که از حالت منبت کاری خارج شده و بیشتر به صورت نیمه برجسته نمایان میشود. این هنر در واقع تلفیقی از هنر منبت کاری و معرق است. چوب‌های رنگی استفاده شده در این نوع معرق، حدوداً سه تا چهار میلی‌متر بوده و تا پنج تا شش میلی‌متر قابل افزایش است. در هنر معرق منبت، قطعه‌های منبت کاری شده بر روی تکه چوب‌های رنگی و کوچک، روی یک زمینه مناسب و در جای مخصوص چسبانده می‌شوند. در انتهای کار نیز کلیر براق و یا پلی استر روی تابلوی نهایی پاشیده خواهد شد.
مراحل منبت کاری و قلمزنی روی چوب
برای خلق یک اثر هنری در ابتدای کار نیاز به یک نقش و طرح اولیه مناسب است. نقشه منبت کاری باید به وسیله یک هنرمند ماهر و خاص طراحی شود. طراحی‌های انجام شده اغلب شامل گل‌های دکوراتیو، طرح‌های اسلیمی و خطوط ویژه و غیره میشود.
نکته مهم دیگر قبل از شروع منبت کاری و قلمزنی روی چوب، انتخاب چوب مناسب است. چوب بسیار بر روی اثر نهایی تأثیرگذار بوده و در زیبایی آن نیز موثر می‌باشد. به‌طور کلی چوب‌های نرم و سبک برای منبت کاری مناسب نیستند. چوب‌های انتخابی باید راست تار باشند. در قسمت‌های بعدی درمورد چوب مناسب منبت کاری بیشتر توضیح خواهیم داد.
بعد از اینکه زمینه کار انتخاب شد، باید طرح کشیده شده بر روی آن منتقل شود. برای انتقال طرح چندین روش وجود دارد. روش‌های فتوکپی کردن، استفاده از کاربن، روش سوزنی کردن و روش روغنی کردن کاغذ از جمله اصلی‌ترین روش‌های انتقال طرح بر روی چوب است.
همچنین اگر منبت کار در طراحی نیز مسلط و ماهر باشد می‌تواند به‌طور مستقیم طرح را بر سطح چوب بکشد. اگر سطح چوب انتخاب در هنگام کار کمی سخت و سفت بود، با کمی نفت می‌توان آن را نرم‌تر کرد و حرکت مته بر روی آن آسان‌تر خواهد شد. در ابتدای کار منبت باید اطراف طرح‌ها با مته براده‌برداری شود تا طرح اصلی از زمینه جدا شود. برای این جداسازی از مغارهای درست استفاده میشود و برای قسمت‌های ریزتر طرح باید از مغارهای ظریف استفاده نمود. بعد از جداسازی کامل طرح از زمینه، با استفاده از مغار مخصوص (مغار تخت)، زمینه صاف و یکدست میشود.
مرحله بعدی طرح‌ها باید فرم‌دهی شده و چوب تزئین میشود. در این مرحله نیز باید ابزارهای مخصوص را به کار گرفت. در قسمت‌ها ظریف و دقیق طرح از ابزارهای قلمزنی روی چوب استفاده شده و بخش‌های درشت طرح به صورت منبت کاری معمولی انجام خواهد شد. در انتهای کار، سطح منبت کاری با سمباده به صورت یکدست و یکنواخت درآمده و رنگ میشود. رنگ کاری اثر منبت را باید رنگ‌کاران ماهر انجام دهند تا اثر نهایی آسیب نبیند و ارزش خود را از دست ندهد.
چرا در هنگام انتقال طرح بر روی چوب طرح باید نزدیک گوشه چوب باشد؟
در منبت کاری و قلمزنی روی چوب طرح‌ها بهتر است هنگام انتقال بر روی چوب نزدیک به گوشه چوب باشد. یکی از دلایل این کار این است که در زمان اجرای طرح چوب از وسط نصف نشود یا دچار ترک‌خوردگی نشود. همچنین در هنگام اجرای طرح بهتر است ابتدا اطراف طرح و گوشه‌های خارجی آن انتقال یابد تا طرح شکلی منسجم و یکدست را به خود بگیرد. علاوه بر این طرح‌های موجود در منبت از قسمت مرکزی به‌صورت کوچک به بزرگ هستند و به همین دلیل ابتدا در گوشه‌های چوب مغارهای درشت و طرح‌های بزرگ‌تر کندهکاری می‌شوند و سپس مغارهای ظریف‌تر و ریزتر که به مرکز می‌رسند بر روی کار استفاده می‌شوند.
در ابتدا برای استحکام و نمای بیشتر کار باید زمینه از طرح جدا شود. برای این کار در ابتدا نیاز است با مغارهای درشت، اطراف و قسمت‌های خروجی طرح باربرداری شده و از زمینه کاملاً جدا شود. باربرداری و جدا نمودن طرح از زمینه، در آغاز با مغارهای درشت و پس‌ازآن با مغارهای ظریف انجام خواهد شد. استادان کار، هرچقدر به طرح اصلی بیشتر نزدیک می‌شوند، از مغارهای ظریف‌تر و جزئی‌تری استفاده می‌کنند تا به طرح و نقش انجام‌گرفته آسیبی نرسد. پس‌ازآنکه اطراف طرح به شکل کامل خالی شد و طرح به‌طور کامل از زمینه جدا شد، زمینه را با مغار تخت، صاف و یکدست می‌کنند.
بعد از آنکه طرح موردنظر استادکار، به شکل کامل از زمینه جدا شد، بهوسیله مغارها و ابزارهای گوناگون، به انجام نقش و نگار و طرح و فرم دهی به چوب پرداخته و آن را به شکلی چشم‌نواز و زیبا تزئین می‌نمایند. همچنین برای کشیدن طرح‌ها باید توجه داشته باشید که جهت چوب به کدام سمت است زیرا اگر به این مسئله توجه نشود و در سمتی مخالف جهت چوب شروع به کار کنید طرح دچار مشکل خواهد شد.
چوب مناسب منبت کاری
چوب‌های مناسب کنده کاری و منبت کاری باید بافتی ریز و محکم داشته باشند و اغلب چوب‌های درختان پهن برگ جنگلی از این نوع هستند. البته باید توجه داشت همه چوب همه درختان پهن برگ برای منبت کاری مناسب نیستند زیرا که گره‌ها و ناهمگونی‌های زیادی در بافت آن‌ها وجود دارد، مانند درختان بلوط یا ملچ. کنده کاری روی چوب باید در امتداد الیاف چوب یعنی همان مسیر رشد عمودی درخت انجام گیرد.
درصورت وجود گره در چوب منبت کاری، باید از مرکز گره به سمت بیرون آن، مغار کشید تا گره از روی چوب جدا نشود. اغلب درختانی که در ایران برای منبت کاری و قلمزنی روی چوب استفاده می‌شوند، در زیر معرفی خواند شد؛
- گردو: این درخت به عنوان درخت بومی ایران و چین شناخته میشود و در اغلب مناطق ایران قابلیت رشد و کشت دارد. چوب بیرونی به رنگ خاکستری تا قهوه‌ای روشن بوده و چوب داخلی از قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره متغیر است. چوب گردو الیاف منظمی داشته و به خوبی رنگ می‌پذیرد. همچنین چوب این درخت استحکام بالایی دارد و نسبتاً سنگین است.
- راش: رویش درخت راش در ایران پراکنده بوده و در مناطق خاصی رشد می‌کند. چوب بیرونی آن قرمز رنگ و چوب درونی قهوه‌ای مایل به سرخ است. چوب این درخت نیز بسیار مستحکم بوده و کاملاً بدون بو می‌باشد. همچنین الیاف آن موازی و در برابر ضربه و خمش مقاوم است.
- چنار: فراوان‌ترین درخت در ایران، چنار است. چوب بیرونی این درخت قهوه‌ای روشن تا سرخ بوده و چوب درونی آن نیز تقریباً به همین رنگ می‌باشد. ویژگی‌های چوب چنار تقریباً شبیه به چوب راش بوده ولی نرم‌تر از آن است. دوام این چوب نیز به نسبت کم است.
- توسکا: چوب درخت توسکا بسیار خوش رنگ بوده و چوب درونی و بیرونی آن تقریباً صورتی رنگ است. کار با این چوب برای منبت کاری بسیار آسان بوده و در این هنر کاربرد زیادی دارد.
- افرا: درخت افرا بومی قاره آمریکا بوده ولی در مناطقی از ایران نیز رشد می‌کند. سرعت رشد این درخت بالا است و چوب مستحکم و با دوامی دارد. رنگ چوب افرا کاملاً روشن بوده و درون و بیرون آن تقریباً سفید است. البته چوب بیرونی رگه‌های تیره و جگری مانندی بر روی خود دارد.
- ممرز: یکی از درختانی که در اروپا و آسیا روییده میشود، ممرز بوده و بیرون آن سفید و درون آن زرد رنگ است. چوب این درخت درصورتی که چوب دیگری برای منبت کاری وجود نداشته باشد، قابلیت استفاده دارد. چوب درختان دیگری نظیر آبنوس، توت، ارغوان و غیره نیز برای منبت کاری استفاده می‌شوند و بسیار نیز گران قیمت هستند ولی بیشترین چوب‌های به‌کار رفته، 6 مورد چوبی است که معرفی شد.
درباره انواع سبک‌های قلم زنی در مجله آرامان بیشتر بخوانید.
ابزارهای مورد استفاده در منبت کاری و قلمزنی روی چوب
هنر منبت کاری و قلمزنی روی چوب نیاز به ابزار خاصی ندارد و سرمایه خاصی نمی‌خواهد. ابزارهای به کار گرفته شده در این هنر برای برش و فرم‌دهی به چوب استفاده می‌شوند. مجموعه ابزار منبت کاری شامل انواع چاقوهای منبت کاری، قلم‌های تراش، سوهان آهنی، گوژ، اره مویی، پتک چوبی، گیره نجاری، چکش پلاستیکی یا چوبی، ابزار تفکیک وی شکل و مغار منبت کاری میشود. مغارها نیز انواع مختلفی دارند. مغار تخت، مغار نیم‌باز، مغار گلویی و مغار شفره از انواع مغار استفاده شده در منبت کاری هستند.
سوالات متداول هنر منبتکاری
منبتکاری به زمانی گفته میشود که روی چوب کندهکاری و برجستگیهایی بهوسیله چکش و میخ ایجاد میشود.
یکی از مراکز اصلی که سالیان سال است به خلق آثار منبت کاری میپردازد استان بوشهر است.
برای منبت کاری باید از چوبهایی استفاده کنید که دارای بافت ریز و نرم هستند. بهترین انتخاب درختان پهنبرگ جنگلی هستند.
برای خلق آثار منبت کاری به ابزارهایی مثل چاقو مخصوص، قلم برای تراش، سوهان آهنی، ارهمویی، گیره نجاری و انواع چکشها نیاز است.
نکات مهم درباره قلمزنی روی چوب یا منبت کاری
در مطلب فوق به بررسی منبت کاری و مراحل ساخت آن پرداختیم. برخی از انواع محصولات تزئینی منبت کاری را می‌توانید از سایت صنایع دستی آرامان مشاهده کرده و خرید نمایید. در انتهای متن قصد داریم تا به نکات مهم نگهداری آثار منبت کاری و قلمزنی روی چوب بپردازیم، امیدواریم مطلب ارائه شده برایتان مفید بوده باشد.
- آثار منبت کاری و قلمزنی بر روی چوب باید از رطوبت دور نگه داشته شوند. نوسانات رطوبتی بر روی بافت چوب تأثیرگذار بوده و موجب سست شدن الیاف چوب و آسیب به آن میشود.
- نور خورشید نباید به طور مستقیم بر روی آثار منبت کاری تابیده شود زیرا که موجب پوسیدگی چوب و تغییر رنگ در آن خواهد شد.
- نوسانات حرارتی موجب ترک خوردن و تغییر ابعاد آثار منبت میشود در نتیجه باید از بروز هرگونه حرارت به آن‌ها جلوگیری نمود.
- برای تمیزکردن آثار منبت بهتر است به جای پارچه از برس‌های نرم و غیرفلزی استفاده کرد تا به بخش‌های تیز و برجسته منبت آسیبی وارد نشود.