یکی از هنرهای بسیار زیبا در ایران، پته دوزی است. جالب است بدانید علاوه بر استفاده از پته دوزی در ایران، بسیاری از افرادی که به فرهنگ شرقی و ایرانی علاقمند هستند، تمایل دارند تا محصولات پته دوزی را در منزل خود برای کاربردهای متفاوت استفاده کنند.
در این مقاله هنر پته دوزی معرفی شده و انواع ابزار لازم که برای این‌کار کاربرد دارد، نام برده می‌شوند. همچنین به بیان تاریخچه این هنر در ایران، انواع پته دوزی، نشانه‌های مرغوبیت پته و پته دوزی، نحوه دوخت پته و یراق دوزی و آسترکشی آن‌ها پرداخته می‌شود.
دوخت و دوز در فرهنگ ایرانی‌ها جایگاه مخصوصی داشته است. هنر پته دوزی، یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که به‌عنوان صنایع دستی استان کرمان شناخته شده وریشه در هنر دستان دختران و زنان توانمند این استان زیبا دارد. علاوه بر آن در سال‌های اخیر استقبال بسیار زیادی از این هنر در بازار داخلی و خارجی صورت گرفته است.
پته دوزی در واقع زیرمجموعه هنر رودوزی دستی بوده که توسط نخ‌های رنگی برروی پارچه‌های مخصوص دوخته می‌شود. محصولات پته دوزی، از ظرافت خاصی برخوردار بوده و اغلب طرح‌های ظریف دوخته شده بر روی پارچه، تمامی آن را پر می‌کنند و تنها بخش‌های کوچکی از پارچه خالی باقی می‌ماند. نقش و طرح‌های دوخته شده بر روی پارچه‌ها اغلب ساخته ذهن هنرمندان پته دوز است.
معرفی پته و پته دوزی
ریشه کلمه پته، به پشم و کرک برمی‌گردد و آن را نوعی گل و بته که با دست بر روی شال کرکی بافته می‌شود، تعریف می‌کنند.
پته دوزی با نام‌ها فطه دوزی یا سلسله دوزی نیز شناخته می‌شود. پته نوعی سوزن دوزی و پته دوزی نوعی رودوزی است که توسط ریس‌ها و نخ‌های پشمی رنگی بر روی پارچه‌هایی از جنس مخمل و پشم دوخته می‌شوند. طرح‌های زمینه شامل بوته، سرو، ترنج و غیره توسط پته دوز بر روی پارچه ایجاد شده و سپس توسط نخ پر می‌شود. برخی از این طرح‌ها نماد شور و شعف و برخی دیگر نشان‌دهنده درد و رنج است.
اغلب پته دوزی بر روی پارچه‌های پشمی به نام عریض دوخته شده و نخ‌های آن نیز از جنس پشم و بسیار ظریف هستند. این هنر تا حدودی شبیه گلدوزی است ولی تفاوت‌هایی نیز با آن دارد. برخلاف گلدوزی، استفاده از گره در محصولات پته دوزی ممنوع است و همچنین قائده و قانون خاصی برای به کارگیری رنگ‌های مختلف نخ وجود دارد. دوخت‌های استفاده شده در پته دوزی شامل ساقه دوزی، پتک دوزی، رودوزی و برگ دوزی می‌شود.
در سال‌های اخیر و به‌کارگیری طرح‌هایی خاص، استفاده از رنگ‌های روشن نیز در محصولات پته دوزی رواج بیشتری یافته است.
تاریخچه پته دوزی
اصالت این هنر به کرمان برمی‌گردد و درحال حاضر نیز در اغلب شهرهای استان کرمان، افراد زیادی مشغول به انجام آن هستند ولی تاریخ دقیقی برای پیداش پته و پته دوزی در دسترس نیست. به‌طور کلی در برخی کتاب‌ها، قدیمی‌ترین نوع پته دوزی را مربوط به سال 1285 هجری قمری می‌دانند. در واقع این پته دوزی قدیمی، بر روی پارچه پشمی کرم رنگ دوخته شده و جنس نخ‌های آن از ابریشم بوده است. طرح زمینه پر از گل‌های ریز افشان بوده و دور آن پتک دوزی شده است. علاوه‌بر آن در مقبره حاج نعمت‌الله شاه ولی، پته دوزی یافت شده است که مربوط به سال 1294 بوده و قبر شاه ولی را به وسیله آن پته دوزی پوشانده بودند. کاوش آن محل و به دست آوردن پته دوزی شاه ولی، تقریباً سه سال زمان برده است. این پته با ابعاد، طول حدوداً 4 متر و عرض 2 متر و نیم در موزه نعمت‌الله در کرمان نگهداری شده و بازدید برای عموم آزاد است.
پته دوزی در کرمان نوعی از سوزن دوزی مشهور در این استان است. این هنر تاریخی از باورها و اعتقادات مردم این دیار سرچشمه می‌گیرد. نقوشی که در پته کرمان وجود دارد باباورهای مردم این دیار پیوند خورده است.
ابزار و وسایل مورد نیاز برای پته دوزی
اصلی‌ترین لوازم برای تهیه پته، پارچه یا همان عریض و نخ و ریس است. ابزاری مانند انگشتانه، سوزن و قیچی نیز جزء ابزار کار این هنر بوده که هرکدام از لوازم و ابزار در ادامه به‌طور خلاصه توضیح داده می‌شوند.
- عریض: ضخامت این پارچه‌های به علت جنسشان، زیاد است. در واقع این پارچه‌ها در قدیم به طور دستباف و به‌وسیله چرخ‌های بافندگی تولید و بیشتر برای دوخت دامن و پالتو و کت کاربرد داشته است. در سال‌های اخیر اما اغلب پارچه‌های پته دوزی در کارخانه‌ها تولید می‌شوند. بافت این جنس پارچه در شش رنگ کرم، قرمز، نارنجی، مشکی، سورمه‌ای و سبز است.
- نخ: به نخ‌های استفاده شده در پته دوزی، ریس نیز گفته می‌شود. این گونه نخ‌ها از پشم ریسیده شده و برای کاربردهای مختلف قابل‌استفاده هستند. ریس‌های رنگ‌ها متنوعی مانند عنابی، سبز، مشکی، زرد، نارنجی، آبی تیره و غیره دارند. کیفیت نخ استفاده در پته دوزی بسیار حائز اهمیت است، به نوعی که نخ‌ها در هنگام شستشو نباید رنگ پس دهند. همچنین این نخ‌ها باید صاف و یکدست بوده و به‌راحتی بریده شوند.
- سوزن: برای پته دوزی نیاز به سوزن‌های مخصوص است. در زبان محلی به سوزن مخصوص پته دوزی، چنایل می‌گویند. این نوع سوزن، انتهای درشتی داشته و نوک تیز و طول متوسطی نیز دارد.
- انگشتانه: برای افزایش سرعت‌العمل و کیفیت کار در پته دوزی، توصیه می‌شود تا از انگشتانه استفاده شود. در واقع استفاده از انگشتانه، کار را دقیق‌تر و حرفه‌ای‌تر پیش خواهد برد. همینطور از انگشت نیز در برابر فرورفتگی سوزن محافظت می‌کند.
- قیچی: یکی دیگر از ابزار لازم در پته دوزی، قیچی است. انواع قیچی استفاده شده در پته دوزی شامل قیچی برش، قیچی زیگزاگ و قیچی گلدوزی می‌شود. قیچی گلدوزی به کار رفته در پته دوزی از نوع سر صاف است.
مراحل پته دوزی
برای تولید محصولات پته دوزی، در ابتدای کار عریض باید در ابعاد موردنظر بریده شده و طرح برروی آن درآورده شود. برای انتقال طرح به پارچه از روش گرته زنی استفاده می‌شود. بدین صورت که ابتدا طرح چاپ شده بر روی کاغذ کالک را روی عریض ثابت کرده و سپس نقاطی با فاصله مشخص با سوزن روی کاغذ سوراخ می‌شود. در انتها روی کاغذ، گچ و یا خاک ذغال ریخته تا از سوراخ‌ها کاغذ عبور کرده و طرح را بر روی عریض چاپ کنند. بعد از آن می‌توان با مرکب طرح را کامل کرد.
بعد از انتخاب ترکیب رنگی نخ‌ها، ابتدا خطوط اصلی با دوخت ساقه دوزی، سوزن زده می‌شوند و سپس داخل طرح‌ها پر می‌شود. به پرکردن داخل نقش و اسلوب، آب دوزی یا متن دوزی می‌گویند. از مهم‌ترین مراحل پته دوزی، مرحله برگ دوزی و سایه زدن است که در آن اطراف گل‌ها و نقش‌ها انجام خواهد شد.
بعد از اتمام دوخت، چته باید شسته شود و با استفاده از دستگاهی خاص به نام نورد، اتوکشی می‌شود. بعد از اینکه کار به‌طور کامل صاف و یکدست شد، نیاز به آسترکشی دارد. پارچه‌های آستری اغلب از جنس‌های ساتن، رویال، دوشیز و نخ هستند.
اگر از آستری با جنس نخ استفاده می‌شود، بهتر از به مدت یک ساعت آستری درآب قرار گیرد تا میزان آبرفت آن مشخص شود. پته بر روی آستری پهن شده و از وسط دوختن شروع می‌شود. یک ردیف دوخت به اضافه و یک ردیف دوخت ضربدر انجام شده و سپس اضافه آستری به فاصله یک تا دو سانتی‌متر بریده خواهد شد. دوخت اطراف محصولات پته دوزی و آستری به‌صورت پس‌دوزی ریز سوزن زده می‌شود.
یراق دوزی پته
در واقع یراق دوزی برای همه محصولات پته دوزی انجام نمی‌گیرد. یراق دوزی همان نواردوزی به دور محصولات پته است که برای زیبایی بیشتر کار دوخته می‌شود. یراق‌ها انواع و ابعاد متخلفی دارند و انتخاب آن‌ها بستگی به نوع پته دارد.
به عنوان مثال از یراق‌های پهن برای دوخت لبه سوزنی، بقچه و رومیزی‌های بزرگ استفاده می‌شود. نوارهای باریک نیز برای پته دوزی جانماز و کوسن مناسب‌تر خواهد بود. یراق‌ها حتماً باید با دست دوخته شوند و استفاده از چرخ خیاطی در این مرحله ممنوع است زیرا که پایه چرخ خیاطی به نوارها آسیب زده و همچنین تار و پود عریض را نیز خراب می‌کند.
نشانه مرغوبیت انواع محصولات پته دوزی
مرغوب‌ترین نوع پته دوزی از نظر کرمانی‌ها، پته‌هایی هستند که بر روی عریض مشکی و سفید دوخته شده‌اند. همچنین طرز دوخت این پته‌ها به صورت پتک چهار سوزنه و متن دوزی بوده است. عریض پته هرچه ظریف‌تر و نازک‌تر باشد، ارزشمندتر خواهد بود. حال اگر زمینه پته بعد از سوزن زدن، قابل دیدن نباشد، این پته دوزی بسیار ارزشمند و گران قیمت می‌شود.
عریض سفید از مرغوبیت و قیمت بالاتری برخوردار بوده و همچنین به علت انعکاس نور، در هنگام پته دوزی بر روی آن، چشم‌ها زودتر خسته شده و کار پته دوزی با سرعت کمتری پیش خواهد رفت. همچنین باید از نخ‌هایی با جنس خوب در سوزن دوزی آن‌ها استفاده نمود تا نخ رنگ پس ندهند. نواقص و اشتباهات نیز در عریض رنگ روشن و سفید بیشتر نمایان می‌شود پس باید در پته دوزی عریض سفید دقت بسیار بالایی به خرج داد.
پته دوزی بر روی عریض مشکی نیز کمتر انجام می‌شود و تنها پته دوزان ماهر برای تولید برخی محصولات پته دوزی آن را انجام می‌دهند. عمل دوخت بر روی این رنگ عریض، مهارت و ظرافت بسیار زیادی را نیاز دارد به طوریکه پته دوزان معمولی از انجام آن امتناع می‌کنند.
عمده محصولات پته دوزی
محصولات پته دوزی، کاربرد زیادی دارند. از این محصولات برای تولید جلد قرآن، انواع جانماز و سجاده، تابلوهای تزئینی پته دوزی، رومیزی برای میزهای مختلف عسلی، ناهارخوری و کنسول استفاده می‌شود. همچنین امروزه روتختی‌های پته دوزی نیز طرفداران زیادی دارند و برای تخت‌های یک نفره و دو نفره تولید می‌شوند.
پته دوزی همچنین بر روی پرده نیز انجام می‌گیرد. طرح‌های مختلف پته دوزی نیز برای دوخت کوسن و روپشتی نیز به سفارش افراد صورت می‌گیرد. در بازارهای صنایع دستی زیر لیوانی، زیر بشقابی و جای دستمال کاغذی پته دوزی شده نیز وجود دارد.
آن چیزی که باعث خاص شدن دوخت پته کرمان شده این است که زنان و دختران کرمان این هنر را تماما به دست گرفته‌اند و آن‌قدر سلیقه به خرج می‌دهند که در اثر هنری نهایی، حرفی را برای گفتن باقی نمی‌گذارند و پته دوزی برای هر سلیقه‌ای هدیه مناسب خواهد بود
پیشنهادات آرامان برای محصولات پته دوزی
پته سفید نگینی
یکی از زیبا‌ترین محصولات پته دوزی، پته سفید نگینی است که با طرح و نقشی بسیار زیبا برای استفاده به عنوان رومیزی مناسب می‌باشد. طرح و نقش این پته دوزی بسیار ریز و ظریف است و رنگ‌بندی تیره دارد به طوری که در نمای کلی، رنگ غالب پته، قهوه‌ای روشن است.
پته سفید نگینی
پته روتختی دو نفره
این روتختی پته بر روی عریض قرمز رنگ دوخته شده است که جلوه بسیار زیبایی به آن می‌دهد. طرح وسط روتختی دایره‌ای شکل و با رنگ غالب آبی تیره پر شده و در اطراف طرح وسط، طرح‌های بته جقه دوخته شده‌اند. رنگ‌های غالب این پته دوزی نیز ترکیب رنگی تیره‌ای دارند.
پته رو تختی دو نفره
پته کوسن نارنجی
روکش کوسن‌های پته دوزی شده می‌تواند به مبلمان منازل شما جلوه ویژه‌ای دهند. پته کوسن نارنجی با طرحی بسیار خاص و زیبا برای استفاده در منازلی با ترکیب رنگی خنثی مناسب بوده و موجب طراوت بخشیدن به فضا می‌شود. طرح روی این پته به شکل یک گلدان پر از گل و سبزه است که به عنوان یک طرح نو و جدید شناخته می‌شود.
پته کوسن نارنجی
نکات مهم درباره خرید پته و پته دوزی
در مطلب فوق به بررسی محصولات پته دوزی و کاربرد آن‌ها پرداختیم. برخی از انواع پته را می‌توانید از سایت صنایع دستی آرامان مشاهده کرده و خرید نمایید. در انتهای متن قصد داریم تا به نکات مهم خرید پته و پته دوزی بپردازیم، امیدواریم مطلب ارائه شده برایتان مفید بوده باشد.
- برای شستشوی پته باید از آب سرد استفاده نمود تا نخ‌ها رنگ پس ندهند و تار و پود عریض در آب باز نشود. پته در آب‌گرم جمع شده و حالت نمدی به خود می‌گیرد.
- اتوکشی پته باید از پشت آن انجام گیرد. اتو نباید به طور مستقیم بر روی دوخت پته قرار گیرد بنابراین قبل از اتوکشی یک پارچه سفید روی پته قرار گرفته و سپس اتوکشی انجام می‌شود. بهتر است از اتوبخار استفاده نمود.
- پته دوزی علاوه‌بر هنر، به عنوان یک کسب وکار نیز شناخته می‌شود. زنان و دختران زیادی در کرمان درحال حاضر مشغول به انجام این‌کار هستند. علاوه بر آن این هنر در بازارهای جهانی نیز مورد استقبال زیادی قرار گرفته است.