هنر خاتم کاری یکی از هنرهای اصیل ایران زمین به شمار می‌رود. اصل خاتم کاری روی استخوان به ویژه استخوان شتر و فلزات مسی انجام می‌شود. اما خاتم کاری روی چوب هم بسیار کاربرد دارد. در این مقاله قصد داریم تا چگونگی انجام خاتم کاری روی چوب را به شما توضیح دهیم. با درک این موضوع که هنرمند چه مراحلی را باید طی کند تا یک اثر هنری خیره‌کننده به دست شما برسد، به اصالت آن هنر پی خواهید برد و حتما برای تهیه یک وسیله تزئین شده با خاتم اقدام خواهید کرد. برای درک اهمیت این موضوع تا انتهای مقاله همراه ما باشید.
امروزه مردم ایران علاقه زیادی به آثار هنری چوبی پیدا کرده‌اند، طوری که در هر خانه‌ای می‌توانیم یک وسیله تزئین شده با چوب را پیدا کنیم. هر چند مردم به این هنر علاقه دارند اما بیشتر آنها نمی‌دانند که یک وسیله خاتم کاری شده چگونه ساخته می‌شود. خاتم کاری هنر دست و چشم است. هنرمند از جان و دل مایه می‌گذارد تا یک اثر هنری را خلق کند. پس شایسته است که با نحوه ساخت خاتم کاری آشنا شویم تا قدر این هنر تاریخی را بیشتر بدانیم.
مرحله اول خاتم کاری روی چوب: هنرمند نقشه مورد نظر را تهیه میکند
هنرمند خاتم کار قبل از اینکه شروع به کار کند، باید بداند که قرار است چه طرحی را روی چه وسیله‌ای طراحی کرده و بچسباند. بدون طرح قبلی و در نظر گرفتن وسیله مورد نظر، شروع کار ممکن نیست. چون هر طرحی به وسایل خودش نیاز دارد و هنرمند با نقشه قبلی می‌داند که قرار است چه وسایلی داشته باشد، چه ابزارهایی را به کار بگیرد و چه چیزی را در نهایت تزئین کند.
انواع طرح‌های خاتم کاری روی چوب
به‌طور کلی، طرح‌های خاتم کاری روی چوب به دو گروه طرح‌های حاشیه خاتم و طرح‌های متن خاتم تقسیم‌بندی می‌شوند. عمده‌ترین طرح‌های حاشیه خاتم شامل حاشیه لوزی، حاشیه شمسه‌دار، حاشیه جوسیمی، حاشیه برگی، حاشیه جویی، حاشیه نیم‌طره، حاشیه کپه‌ای و حاشیه توگلو استخوان هستند. مهم‌ترین طرح‌های مورد استفاده در متن خاتم نیز شامل عالم زر، توگلو سبز، طاقی، پره‌واروی شمسه‌دار، خاتم هشت و چهار ترنج، پره‌واروی بغل شش سیمی، ابری دو دوری هستند.
مرحله دوم: تهیه ابزار و بهترین مواد اولیه
برای اینکه یک اثر هنری خاتم کاری شده به دست شما برسد، هنرمند خاتم کار باید ابزار مناسب این کار را در اختیار داشته باشد. ابزار خاتم کاری روی چوب تنها در موارد کم خلاصه نمی‌شوند. هنرمند در ابعاد و طرح‌های مختلفی کار میکند و این مهم می‌طلبد که ابزارهای کافی را در اختیار داشته باشد. مهم‌ترین مواد و مصالح خاتم کاری به شرح زیر است:
- چوب‌ها که شامل چوب درختان «فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد» می‌شوند.
- ابزارها شامل «رنده‌ها، اره‌ها و سوهان‌ها» هستند. البته وسایل جانبی دیگری همچون «پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار و پرس» نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
درباره خاتم کاری روی مس و مراحل آن در این مقاله از سایت آرامان مطالعه کنید.
مرحله سوم: هنرمند چوب‌ها را برش می‌دهد
در این مرحله هنرمند با کمک اره چوب مورد نظر خود را به قطعه‌های بسیار نازک و با ظرافت بالا برش می‌دهد. خاتم کاران برای این کار اصطلاحی دارند و می‌گویند باید چوب‌ها را طوری اره کرد که به «لا» تبدیل شوند. «لا» ورقه‌های چوبی نازکی هستند که ضخامت آنها به یک تا سه میلی‌متر می‌رسد.
گاهی هنرمند برای طرح خاصی چوب‌های مورد نظرش مثل چوب نارنج را رنگ میکند. از این رو هنرمند چوب‌های رنگی برش خورده را در جایی نگهداری میکند تا کاملا خشک شوند. بعد از اینکه چوب‌ها خشک شدند دو مرتبه آنها را بسیار نازک‌تر از قبل برش می‌دهد. به این ترتیب مفتول یا مقطع مثلت به دست می‌آید.
مرحله چهارم: سوهان کشیدن چوب‌های برش خورده
بعد از اینکه چوب‌ها به شکل بسیار نازکی توسط هنرمند برش خورد، آنها را روی یک تخته که شیارهای مساوی دارد قرار می‌دهد. به این تخته «سیم مساوی» می‌گویند. خاتم کار وقتی برش‌های نازک را روی تخته قرار می‌دهد شروع به سوهان کشیدن میکند. سوهان مورد استفاده در این مرحله باید «دم پهن» باشد. سوهان کشیدن باعث می‌شود تا ناصافی‌های چوب برش خورده، صاف شوند. حالا چوب‌ها آماده هستند تا هنرمند طرحی که در نظر دارد را انتخاب کند و به سراغ مرحله بعدی خاتم کاری روی چوب برود. این طرح می‌تواند شکل‌های مثلثی کوچک یا بزرگ باشد.
مرحله پنجم: استادکار به سراغ مفتول یا مقطع مثلت می‌رود
بعد از اینکه مراحل سوهان‌کاری انجام شد، خاتم کار باید به سراغ مفتول یا مقطع مثلث برود. مقطع مفتول خاتم کاری یک مثلت است. هنرمند خاتم کار به سه طرف مفتول فلزی، سه مفتول چوبی را به وسیله چسب می‌چسباند. تا زمانی که چسب خودش را بگیرد، آنها را با نخ به هم می‌پیچد تا محکم شوند.
برای این کار مدل دیگری هم وجود دارد. با این تفاوت که هنرمند چوب را در وسط قرار می‌دهد و مفتول‌های فلزی را دور مفتول چوبی می‌چسباند که به این مدل «پره» گفته می‌شود. وقتی هنرمند مطمئن شد که چسب به خوبی عمل کرده، نخ‌ها را باز میکند و سطح کار را سوهان می‌کشد. باید شش عدد از پره‌ها را در کنار هم به دقت بچسباند تا چیزی با نام «شش خاتم یا شش‌ضلعی» به دست آید. هنرمند در این مراحل باید حتما از نخ استفاده کند تا مجموعه به هم بچسبد.
چیزی که به دست می‌آید یک ستاره تو خالی است که باید داخل این ستاره با خاتم‌های دیگر پُر شود تا «گل خاتم» شکل بگیرد. این همه زحمت برای ساخت ساده‌ترین گل در خاتم کاری روی چوب است و اگر هنرمند بخواهد گل‌های دیگری درست کند باید دویست مثلت را در کنار هم بچسباند که بسیار زمان‌بر است و به صبر بالایی نیاز دارد.
تاریخچه خاتم کاری در ایران را در این مقاله از سایت آرامان بخوانید.
مرحله ششم: نحوه ساخت «بغل شش و توگلویی» توسط هنرمند
«کاردی» مفتولی است که مقطع آن متساوی‌الساقین و از جنس استخوان است. وقتی هنرمند کاردی را به روش مخصوصی برش می‌دهد «بغل شش» خلق می‌شود. کاردی تنها سه میلی‌متر ضخامت دارد. از این رو وقتی هنرمند گوشه کاردی را به شکل مثلث متساوی‌الاضلاع برش دهد یک قطعه جدید با نام «بغل شش» به دست می‌آید.
خاتم کار برای تنوع بیشتر یک پره را در وسط می‌گذارد و سه طرف آن را سه پره دیگر می‌چسباند. شکلی که از این عمل به دست می‌آید «توگلویی» نامیده می‌شود. هنرمند برای اینکه یک «لوز» خام به دست آورد چهار عدد گل خاتم را کنار هم قرار می‌دهد. بعد برای اینکه زوایای خالی آن را پُر کند از هشت عدد «توگلویی» استفاده میکند. برای اینکه لوزهای دیگر را بسازد تعداد گل‌های خاتم و توگلویی را افزایش یا کاهش می‌دهد.
انواع خاتم کاری روی چوب بر اساس تعداد اضلاع
مهم‌ترین انواع خاتم کاری بر اساس تعداد اضلاع آن، شامل خاتم 4 ضلعی یا مربعی، خاتم 6 ضلعی، خاتم 8 ضلعی و خاتم 10 ضلعی هستند. در ادامه به توضیح انواع خاتم کاری می‌پردازیم.
خاتم 4 ضلعی یا مربعی
خاتم مربعی یکی از انواع قدیمی خاتم کاری روی چوب است که استفاده از آن در دوران زندیه و قاجاریه به‌خصوص در شهر شیراز مرسوم بوده است. در این نوع خاتم، اندازه تمام برش‌ها یکسان است، از جمله خاتم‌های مربعی شکل می‌توان به موورد و مداخل، موورد، مداخل، چشم بلبلی و خط بنایی اشاره نمود.
خاتم 6 ضلعی
پیدایش خاتم 6 ضلعی نیز به دوره قاجاریه برمی‌گردد؛ از جمله خاتم‌های 6 ضلعی می‌توان به خاتم جناقی، بازوبند، ابری دو دوری، شش و پره، بته جقه، پره 16 تایی و توگلو سبز اشاره کرد.
خاتم 8 ضلعی
برای ساخت خاتم 8 ضلعی از مثلث‌های متساوی الاضلاع و متساوی الساقین استفاده می‌شود؛ استفاده از این نوع خاتم در دوران زندیه و صفویه بسیار متداول بوده است. از جمله خاتم‌های 8 ضلعی می‌توان خاتم هشت و چهار ترنج و هشت و چهار جویی را نام برد.
خاتم 10 ضلعی
خاتم 10 ضلعی، یکی از زیباترین و پیچیده‌ترین انواع خاتم کاری روی چوب است که برای ساخت آن نیز از مثلث‌های متساوی الساقین استفاده می‌شود. از این نوع خاتم عمدتاً برای ساخت و تزئین آرامگاه‌های متبرک و مساجد استفاده می‌شود.
مرحله هفتم: ایجاد «قامه خاتم» در خاتم کاری روی چوب
خاتم کار یک لوز معمولی را با دقت زیاد به قطعه‌های هشت سانتی‌متری تقسیم میکند. بعد هشت عدد از قطعه‌های تقسیم شده را کنار هم قرار می‌دهد. با این کار لوزها به متوازی‌الاضلاع تبدیل می‌شوند. هنرمند در این مرحله از دو عدد چوب ذوزنقه استفاده میکند تا به وسیله آن متوازی‌الاضلاع را به هم بچسباند. با چسباندن این مثلث به دست آمده یک «قامه خاتم» درست می‌شود.
خاتم کار باید قامه خاتم را یک تا سه روز زیر فشار پرس قرار دهد. این مدت زمان می‌تواند بنا به تشخیص هنرمند تغییر کند. فشار ایجاد شده باعث می‌شود که اجزای قامه خاتم به یکدیگر بچسبند و سفت شوند. بعد از اینکه هنرمند قامه خاتم را از زیر پرس خارج کرد، شمس یک‌دست به وجود می‌آید. خاتم کار لبه‌های آن را سوهان می‌زند و کار پرداخت را انجام می‌دهد. بعد آن را به صورت درازا و به اندازه دو میلی‌متر به دو میلی‌متر برش می‌زند و «دوزایه» به دست می‌آید.
مرحله هشتم: آستر کردن خاتم توسط هنرمند
در خاتم کاری روی چوب هنرمند رو و پشت «دوزایه» را چوب می‌چسباند. ابعاد این چوب‌ها به اندازه ابعاد «دوزایه» است. این عمل در هنر خاتم کاری «آستر کردن» خاتم نامیده می‌شود. عمل آستر کردن به این دلیل انجام می‌شود که وقتی هنرمند در حال اره‌کشی است، خاتم خرد نشود و سالم بماند. هنرمند بعد از آستر کردن، خاتم را از وسط برش می‌دهد و آن را به دو تکه تبدیل کند. حالا روی هر تکه از چوب، هنرمند می‌تواند نقوش شگفت‌انگیز خاتم را ببیند.
این مرحله هنوز تمام نشده است. هنرمند پشت هر کدام از خاتم‌های به دست آمده را آن‌قدر رنده میکند تا ضخامتش به یک میلی‌متر برسد. حال قطعه خاتم آماده است و خاتم کار می‌تواند آن را در سطح مورد نظر خود بچسباند. البته برای اینکه خاتم نشکند و به راحتی ختم شود، استادکار پشت آن را به وسیله اره، یک خط ریز می‌اندازد. در نهایت هم طرح به دست آمده را به راحتی روی کار می‌چسباند.
خاتم به دست آمده نمی‌تواند به راحتی روی سطوح مقعر و محدب نصب شود. از این رو بعد از اینکه هنرمند پشت آن را خط انداخت باید خاتم را در «تنگی» که برای قوس دادن به خاتم ساخته شده قرار دهد و با چکش ضربه‌های متعدد و آرامی به خاتم بزند. به این ترتیب خاتم آماده می‌شود که در سطوح مقعر و محدب نیز قرار بگیرد.
خاتم کاری جزو قدیمی‌ترین و با اصالت‌ترین هنرهای دستی سرزمین ایران محسوب می‌شود. در شهرهایی چون اصفهان و شیراز هنرمندان به صورت حرفه‌ای به این کار مشغول هستند. برای بررسی تفاوت های خاتم کاری شیراز و خاتم کاری در اصفهان
مرحله نهم: نصب خاتم توسط استادکار
هنرمند باید وسیله‌ای که می‌خواهد خاتم روی آن نصب شود را آماده کند. بعد پشت هر قطعه از خاتم را چسب می‌زد و طبق نقشه‌ای که دارد روی سطح کار می‌چسباند. وقتی که کار تکمیل شد هنرمند، بتونه‌کاری را آغاز میکند. بتونه خاتم ترکیبی از خاک استخوان و سریشم است. بعد با سوهان‌های مختلفی که انواع آن را برایتان نام بردیم، خاتم را پرداخت میکند.
مرحله دهم: پایان کار و جلادهی به خاتم
در مرحله آخر خاتم کاری روی چوب از «پلی‌استر» برای جلادهی به آن استفاده می‌کنند تا خاتم به خوبی روی سطح باقی بماند و عمر طولانی داشته باشد. این ماده از دوام بالایی برخوردار است و می‌تواند تا سال‌های طولانی از وسیله تزئین شده با خاتم در مقابل رطوبت، گرما و سرما محافظت کند. برای زدن پلی‌استر روی خاتم از قلم استفاده می‌کنند. پلی‌استر، شکل شیشه‌ای به خاتم می‌دهد و زیبایی آن را دو چندان میکند. بعد از جلادهی، مراحل خاتم کاری وسیله مورد نظر تکمیل می‌شود و هنرمند می‌تواند آن را به فروش برساند.
ویژگی‌های محصولات خاتم کاری مرغوب
- استفاده از چوب مرغوب نظیر فوفل و آبنوس برای ساخت محصولات خاتم کاری موجب افزایش ارزش و کیفیت آنها می‌شود.
- استفاده از طرح‌های پیچیده و کوچک بودن مثلث‌ها در ساخت محصولات خاتم کاری، بر مرغوبیت آنها می‌افزاید.
- ترسیم اشکال هندسی روی محصولات به‌صورت منظم و دقیق، یکی از ویژگی‌های اصلی یک خاتم مرغوب و ارزشمند است.
- سطح محصولات خاتم کاری مرغوب باید هموار و یکنواخت باشد و محل برش و اتصال آنها مشخص نباشد.
پیشنهادات آرامان برای محصولات خاتم‌کاری
قندان کوچک خاتم
ایرانی‌ها از گذشته تا به امروز همراه با چای خود قند مصرف می‌کردند تا تلخی چای را با کمک قند به شیرینی تبدیل کنند. اگر قندهای خود در قندان کوچک خاتم از فروشگاه صنایع دستی آرامان قرار دهید، شیرینی چای عصرانه شما را دو چندان میکند. نقشه این قندان بسیار زیبا طراحی شده و این مهم به سینی چای شما زیبایی خاصی می‌بخشد.
قندان کوچک خاتم
برای مشاهده انواع ساعت خاتم کاری و قیمت آنها به فروشگاه صنایع دستی آرامان مراجعه کنید.
گلدان صراحی خاتم طلایی vip
گلدان‌ها می‌توانند تأثیر زیادی در زیبایی فضای داخلی خانه داشته باشند. گلدان صراحی خاتم طلایی vip از برند آرامان می‌تواند جلوه‌ای نو به دکوراسیون داخلی منزل شما بدهد. شکل ظاهری این گلدان حاکی از آن است که هنرمند با چه دقتی خاتم‌های برش خورده را کنار هم قرار داده و این اثر هنری خارق‌العاده را خلق کرده است.
گلدان صراحی خاتم طلایی vip
انواع ظروف خاتم را در فروشگاه صنایع دستی آرمان ببینید.
قاب نقاشی خاتم با پلاک قلمزنی
برای اینکه دکور داخلی خانه زیباتر به نظر برسد، همیشه یک یا چند تابلو را روی دیوارهای خانه قرار می‌دهند. قاب نقاشی خاتم با پلاک قلمزنی از برند آرامان انتخاب خوبی برای زیباتر شدن خانه شما است. قلم‌کار اصفهانی با دقت و ظرافت بالا این تابلو را ساخته تا جلوه‌ای زیبا به خانه شما بدهد و چشم هر بیننده‌ای را خیره کند.
قاب نقاشی خاتم با پلاک قلمزنی
برای دیدن مشخصات و قیمت انواع تخته نرد خاتم به این صفحه از سایت آرامان وارد شوید.
قلمدان خاتم کاری
کسانی که دستی در خوشنویسی دارند همیشه نگران هستند که چه وسیله‌ای برای نگهداری از قلم‌هایشان مناسب است. یک قلمدان خاتم کاری شده می‌تواند جایگاه ویژه‌ای برای قلم‌های شما باشد. برند آرامان قلمدان خاتم کاری ویژه‌ای را به فروش می‌رساند. این قلمدان هم می‌تواند جایگاه مناسبی برای قلم‌های شما باشد و هم اینکه به دلیل زیبایی می‌تواند نقش مهمی در زیباسازی فضای اتاقی که در آن کار می‌کنید را ایفا کند.
درباره این هنر در مقاله هنر قلمدان سازی چیست بیشتر بخوانید
قلمدان خاتم کاری
نکات مهم دریاره خاتم کاری روی چوب
برای ساخت یک خاتم، هنرمند باید ده مرحله را طی کند. گاهی کار بسیار سنگین است و خاتم کار مجبور می‌شود که زمان زیادی را برای تزئین کردن یک اثر با چوب صرف کند. همین سختی کار و زمان‌بر بودن باعث شده که خاتم کاری در دسته هنرهای سخت و در عین حال ارزشمند قرار بگیرد؛ بنابراین شایسته است که با حمایت مادی و معنوی خود به حفظ این هنر ایرانی - تاریخی کمک کنیم. در ادامه به صورت خلاصه نکات مهم مراحل خاتم کاری روی چوب را با هم مرور می‌کنیم:
- هنرمند، وسایل لازم برای خاتم کاری که شامل چوب‌ها و ابزارهای کاری است را جمع‌آوری میکند.
- استادکار برای ساخت هر خاتم باید اقداماتی چون «برش چوب و سوهان کشیدن آنها، استفاده از مفتول مثلث، ساخت بغل شش، توگلویی و قامه خاتم، آستر کردن خاتم، نصب و در نهایت جلادهی به خاتم» را انجام می‌دهد.
- مرحله جلادهی آخرین مرحله در خاتم کاری است که به وسیله پلی‌استر انجام می‌شود.
- خاتم کاری روی سطوح مقعر و محدب با ضربه زدن به خاتم و شکل‌دهی به آن صورت می‌گیرد.
- خاتم کاری، یک کار گروهی است و نباید به تنهایی آن را انجام دهید، چون کیفیت کار کاهش پیدا میکند.