پته دوزی در کرمان نوعی از سوزن دوزی مشهور در این استان است. این هنر تاریخی از باورها و اعتقادات مردم این دیار سرچشمه می‌گیرد. نقوشی که در پته کرمان وجود دارد با باورهای مردم این دیار پیوند خورده است. در این مقاله بر آن هستیم که در ابتدا کمی در مورد پته و تاریخچه پشت آن مطالبی را بیان کنیم و بعد به تعابیر گوناگونی که در پشت نقشهای این هنر فاخر خود را پنهان کرده‌اند، بپردازیم. اگر به این هنر، تعابیر و سرگذشت تاریخی آن علاقه دارید، توصیه می‌کنیم که خواندن این مطلب را از دست ندهید.
یکی از هنرهای تاریخی و فرهنگی در ایران، هنر پته دوزی بوده که زادگاه آن استان کرمان است. پته دوزی در کرمان، از سوزن‌دوزی‌های سنتی و معروف بوده که به دست زنان توانمند این منطقه، انجام میشود. نقشهای دوخته بر روی پته به نوعی آرایش پارچه بوده و با باورها و اعتقادات مردم این دیار پیوند خورده است.
پته‌های پشمی با انواع طرحهای گیاهان، حیوانات، هندسی و ترکیبی از رنگ‌های سرد و گرم دوخته می‌شوند. آرایه‌های این نوع از سوزن‌دوزی ایرانی از منظر نشانه‌شناسی، ویژگی‌های بصری و مفاهیم نمادی با یکدیگر تفاوت دارند که در ادامه بیشتر با آنها آشنا خواهیم شد. در واقع پته یک متن تصویری کامل است که در نهایت نقوش آن در جوار یکدیگر، مفاهیم مشخصی را به بیننده القا می‌کنند.
هنرمندان کرمانی با مهارت و ظرافت هر چه تمام‌تر با کمک سوزن یا قلاب، اقدام به دوخت نقوش مختلف روی پارچه می‌کنند. به طور کلی از سوزن دوزی کرمان با عنوان آرایش لباس هم یاد می‌کنند. هر چند که تاریخ مشخص آغاز این نوع از سوزن دوزی‌ها در ایران مشخص نیست، اما طبق شواهد به دست آمده تاریخ آن را به قرن دوازدهم هجری قمری نسبت می‌دهند. آن چیزی که در حال حاضر اهمیت دارد پرداختن به تفسیرهایی است که از رودوزی کرمان وجود دارد. هدف ما در این مقاله پرداختن به چنین مسائلی است که باعث میشود این هنر ارزشمند در حافظه تاریخی همگان به قوت خود باقی بماند. در اینجا، مجله فروشگاه صنایع دستی آرامان سعی داریم تفاسیر این هنر فاخر را با شما به اشتراک بگذاریم.
علت نام‌گذاری پته و تاریخچه پشت آن
اگر سری به لغت‌نامه‌های مختلف بزنید متوجه می‌شوید که هر کدام در مورد واژه «پته» معانی مختلفی را عنوان کرده‌اند. در همه این لغت‌نامه‌ها از جمله دهخدا و فرهنگ عمید ریشه پته را «پشم موی بز» می‌دانند. زادگاه این هنر به استان کرمان بازمی‌گردد. هنر جذاب پته دوزی در کرمان از گذشته تا به امروز برای مردم این دیار جنبه هنری ویژه‌ای دارد.
زنان در گذشته پته را روی شال‌های ساده پشمی می‌دوختند، اما امروزه روی پارچه‌ای دست‌بافت، پشمی و تقریبا ضخیم با عنوان «عریض» می‌دوزند. هنرمند کرمانی برای دوخت پته باید شش مرحله مهم را طی کند که شامل: «دوردوزی، پتک چهارگوش، پتک دراز، رودوزی، گل‌دوزی و برگ‌زدن» می‌شوند.
متأسفانه هیچ شواهد تاریخی دقیقی در خصوص این هنر دستی ارزشمند وجود ندارد. هیچ پته تاریخی که بتواند نشان دهد آغاز آن به چه زمانی تعلق دارد، در دست نیست. همان‌طور که کمی قبل‌تر هم اشاره کردیم تنها یک پته قدیمی وجود دارد که آن هم به قرن دوازدهم برمی‌گردد. به همین دلیل برخی این تاریخ را به عنوان سرآغاز شکل‌گیری این هنر در استان کرمان می‌دانند.
پته چه کاربردهای مهمی دارد؟
در دوره نادرشاه افشار از پته برای دوختن لباس‌های مختلف استفاده می‌شد. اما به مرور زمان پته کاربردهای تزئینی پیدا کرده است. امروزه کمتر کسی را می‌توان دید که لباس‌های خود را با پته دوخته باشد. پته‌های امروزی در موارد زیر به کار می‌روند:
- یک بقچه با پته درست می‌کنند و لباس و جهیزیه عروس را در آن قرار می‌دهند.
- با پته جانمازهایی با نقش محراب می‌دوزند و آن را هدیه می‌دهند.
- به عنوان رو لحافی و روفرشی هم به کار می‌رود.
- سفره هفت‌سین پته دوزی شده را در رنگ‌ها و طرحهای مختلف مورد استفاده قرار می‌دهند.
- کرمانی‌های اصیل در مراسم عروسی خود سفره عقد را با پته‌ای چشم‌نواز آراسته‌تر می‌کنند.
- از پته برای جلد قرآن هم استفاده میشود که هنرمند زیباترین طرحها را برای دوخت آن به کار می‌گیرد.
- از پته برای تزئین قسمت‌هایی از لباس مانند دور آستین، دور یقه و پایین لباس هم استفاده می‌کنند.
چه تعابیری پشت نقوش و طرحهای پته وجود دارند؟
پژوهشگران عرصه هنر از نقوش مختلف به عنوان راهی برای برقراری ارتباط بصری یاد می‌کنند. نقش‌ها در طول تاریخ به شکل‌های مختلفی به کار گرفته شده‌اند و در شرایط دشوار توانسته‌اند زنجیرهای ارتباطی بین انسان‌ها را حفظ کنند. پته دوزی در کرمان و نقوش به کار رفته در آن نیز چنین جایگاهی را به عنوان یک عامل ارتباطی دارد.
طبق تحقیقات پژوهشگران که تاریخ هنر را بررسی می‌کنند، نقوشی که روی پته طراحی و دوخته میشود ریشه در افسانه‌ها و اساطیر ایران دارد. برخی این نقوش را نشانه‌ای از شعله آتشکده زرتشتی می‌دانند. برخی آن را به بادام و درخت هندی نسبت می‌دهند. برخی دیگر نیز همه این موارد را رد می‌کنند و فلسفه پشت نقوش پته را به سروی که به خاطر دوری از یار خم شده، نسبت می‌دهند.
به طور کلی در پته چهار نقش اصلی وجود دارد که همواره این نقوش توسط هنرمندان کرمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. نقوش گیاهی، هندسی، کتیبه‌ای و پرندگان از جمله این نقوش مهم هستند. در ادامه هر یک از آنها را بررسی می‌کنیم:
1. نقوش گیاهی چه ویژگی‌هایی دارند؟
به کارگیری نقش گل، بته و درخت از جمله رایج‌ترین نقوش استفاده شده در پته هستند. بسیاری از طرح‌هایی که در پته‌های کرمان وجود دارند از باغچه‌های خانه‌های قدیمی شهر کرمان سرچشمه می‌گیرند.
2.نقوش هندسی و انتزاعی شامل چه ویژگی‌هایی می‌شوند؟
پته دوزی در کرمان دو نوع نقوش هندسی و انتزاعی با عنوان «طرح بازوبندی و ترنج» در خودش را نمایان می‌کند. نقش بازوبندی به شکل یک گردنبند یا کمربندهایی است که ایرانیان در گذشته‌های بسیار دور آنها را به پهلوانان خود هدیه می‌دادند. هنرمندان کرمانی طرح بازوبندی را در اطراف پته به کار می‌برند و جاهای خالی آن را با نقش گل کامل می‌کنند.
طرح ترنج نیز در وسط پته کار میشود که معمولا شکل دایره‌ای دارد. این طرح را می‌توانید در وسط بیشتر قالی‌های ایرانی به سادگی مشاهده کنید. هنرمند کرمانی از ترنج استفاده می‌کند تا یاد استخرها و برکه‌های باغ‌های قدیمی دیار خود را حفظ کرده و در حافظه تاریخی مردم حک کند.
3.نقوش کتیبه‌ای چه جایگاهی در پته دارند؟
در نقوش کتیبه‌ای رایج‌ترین طرحی که مورد استفاده قرار می‌گیرد نقش محراب است. اگر بخواهیم ریشه محراب را در صفحات تاریخ دنبال کنیم به آیین مهر می‌رسیم. به طور کلی محراب جایگاهی برای پرستش بوده است. هنرمندی که در حال کار روی یک جانماز پته دوزی شده است از نقش محراب استفاده می‌کند و در کنارش برای زیباتر شدن کار گل‌هایی را نیز قرار می‌دهد.
4.نگاهی به نقوش پرندگان در پته کرمانی
در پته، طرح پرندگانی چون بلبل، طوطی و طاووس استفاده میشود. این پرندگان همیشه نماد خیر، نیکی و وحی بوده‌اند به همین دلیل در این هنر تاریخی همواره مورد استفاده قرار گرفته‌اند. معمولا این پرنده‌ها در حاشیه و در زمینه پته دیده می‌شوند. گاهی نیز در پته، درختی با نام درخت زندگی می‌دوزند که این پرندگان در کنار یا روی این درخت حضوری ثابت دارند.
جالب است بدانید علاوه بر استفاده از پته دوزی در ایران، بسیاری از افرادی که به فرهنگ شرقی و ایرانی علاقمند هستند، تمایل دارند تا دکور منزل خود را با محصولات پته دوزی با هنر ایرانی آمیخته کنند
معرفی نقوش پته دوزی در کرمان
پته‌ها عموماً بر روی عریض سفید بافته شده و زمینه پر از نقوش متفاوت و دوخت‌های ظریف خواهد شد. طرحهای دوخته شده به قدری زیاد هستند که زمینه پارچه کمتر دیده میشود. اصیلترین رنگ عریض پته دوزی در کرمان، قرمز است که البته پنج رنگ سفید، نارنجی، سبز، سورمه‌ای و مشکی در تولید عریض به کار می‌روند. تولید عریض نیز به وسیله ماشین‌های دوپاباف و چهارپاباف انجام می‌گیرد. رنگ‌های معمول ریس‌ها نیز به رنگ‌های عنابی، لاکی، سبز ماشی، سبز روشن و تیره، آبی تیره، زرد، نارنجی و قرمز بوده است.
به طور کلی نقوش به کار رفته در پته دوزی، طرحهای مینیاتوری طبیعت هستند. بیشترین طرحها نیز درخت سرو و برخی دیگر از گل‌ها است. به طرحهای حاشیه‌ای و اطراف کار پته، سلسله گفته میشود. به حاشیه دوم نیز کتیبه و در نهایت طرحهای اصلی چهار طرف محراب و وسط کار را ترنج می‌نامند. نقوش به کار رفته در سلسله و کتیبه اغلب از نوع خطوط مستقیم، طرحهای هندسی مانند مثلث، مربع، مستطیل و خطوط بادامی و شکسته بوده است. علاوه بر آن انواع گل‌ها، کاج کوچک یا بته‌میری، کاج متوسط یا بته‌ترمه‌ای، کاج شکسته، لچک ترنج، بته مزدوجی، بته جقه قهر و آشتی و غیره نیز در حاشیه‌ها کاربرد دارند.
نقوش ترنج و چهار طرف محراب شامل بته‌جقه، طرحهای درختی، سرو خمیده و ایستاده و گل‌های بادامی میشود. به طور کلی نقوش پته از نظر ظاهری به سه دسته طرحهای گیاهی، حیوانی که اغلب پرندگان را شامل میشود و طرحهای هندسی یا انتزاعی تقسیم‌بندی خواهد شد. البته از نظر مفاهیم نمادین، طرحها در دو دسته طبیعی و اسطوره‌ای (ذهنی) قرار می‌گیرند.
چرا پته دوزی در کرمان به طبیعت گره خورده است؟
یک هنرمند کرمانی جهت دوخت پته به منبعی برای الهام نیاز دارد. این منابع از طبیعت، عشق، آموزه‌های دینی، آموزه‌های عرفانی، جغرافیا و فرهنگی که هر منطقه از کرمان دارد، سرچشمه می‌گیرند. بعد از اینکه هنرمند، طبیعت را در ذهن خود تجسم کرد آن مناظر را روی پته اجرا می‌کند و نتیجه آن خلق یک اثر هنری خارق‌العاده میشود.
وقتی هنرمند، طبیعت را برای پته دوزی انتخاب می‌کند به نوعی امید دارد که فصل باران فرا برسد. در فصل باران منطقه کرمان از حالت خشکی خارج میشود و رنگ زندگی را به خود می‌بیند. با وجود یک حوض در وسط پته، گل‌ها و بته‌ها در کناره‌های آن، هنرمند به شکلی هنرمندانه بهشتی زمینی را در پته خود خلق می‌کند.
چه رنگ‌هایی توسط هنرمند کرمانی در پته به کار می‌روند؟
پته دوزی در کرمان با تنوعی از رنگ‌ها صورت می‌گیرد. هنرمند با تکیه بر تنوع رنگ‌ها می‌تواند بهشت زمینی را روی پته بدوزد. در قانون پته دوزی تأکید شده که باید از هشت رنگ اصلی استفاده شود. این رنگ‌ها شامل سورمه‌ای، سبز روشن، سیاه، لاکی یا همان قرمز روشن، عنابی، سبز تیره، نارنجی و سفید است.
امروزه هنرمندان پته دوز از رنگ‌های شاد، بیشتر استفاده می‌کنند. اما در گذشته زنانی که به این کار مشغول بودند رنگ‌های تیره را انتخاب می‌کردند. آن زنان به جای اینکه رنج‌ها و ناراحتی‌های خود را بر زبان بیاورند، هنرمندانه آنها روی پارچه طراحی می‌کردند و بعد می‌دوختند. هنرمندان همواره مراقب هستند که هارمونی رنگ‌ها را در پته حفظ کنند تا آن معنای مورد نظرشان به درست منتقل شود.
دوخت طرحهای مختلف بر روی پته
بعد از پایان نقش‌پردازی بر روی عریض، باید نخ و رنگ انتخاب شود. همچنین اصطلاحاتی که برای انواع دوخت استفاده میشود، با یکدیگر تفاوت دارد. در هنگام شروع دوخت، در ابتدا خطوط اصلی را سوزن می‌زنند. به این‌گونه دوخت‌های خطی، ساقه‌دوزی و یا آبدوزی نیز می‌گویند. برای ساقه‌دوزی پارچههای تیره مانند مشکی و سورمه‌ای، اغلب از نخ قرمز استفاده شده و ساقه‌دوزی پارچههای روشن با رنگ زرد انجام میشود. آبدوزی را در زبان محلی، پتک می‌نامند.
بعد از آن داخل طرحهای پته دوزی در کرمان، پر میشود که با نام پتک‌دوزی یا متن‌دوزی شناخته خواهد شد. پر کردن نیز بدین صورت است که بعد از آبدوزی، پتک دوبل زده شده و دوباره در وسط آن پتک دیگری با رنگی متفاوت دوخته میشود. به این تکنیک، خطوط موازی گفته شده که گاهی ممکن است دو یا سه بار تکرار شود. به این نوع دوخت پتک چهارگوش می‌گویند.
نوع دیگری از دوخت پتک وجود دارد که به صورت سه سوزنه و یا چهار سوزنه بافته میشود. این نوع دوخت در مابین طرحهای اصلی که در واقع همان برگ و گل‌های کوچک است، به کار می‌رود. برگ‌ها اکثراً با رنگ سبز روشن توپردوزی میشود. آخرین مرحله دوخت پته نیز، برگ‌دوزی بوده است. این نوع دوخت در اطراف حاشیه به بافته شده و عمدتاً به صورت سروی، زیگزاگ و شویدی دوخته خواهد شد.
پته به مثابه یک متن هنری
نقوش و طرحهای پته دوزی در کرمان، در اصل برای نشان دادن اعتقادات، نیازها و درخواست‌های هنرمندان از طبیعت بوده است. ولی با گذشت زمان، نقوش پته دوزی، به عنوان میراثی برای آیندگان، طراحی شد. از مهمترین عواملی که بر روی طراحی پته نقش دارد می‌توان به شرایط اقلیمی، فرهنگی، سنت‌های رایج در هر دهه، موارد اعتقادی و غیره اشاره کرد. درختان خمیده، به اعتقاد زرتشتیان، توسط پیامبرشان از بهشت آورده شده‌اند و پتک‌هایی با جوانه‌هایی تازه که بهشت را ملموس‌تر می‌کند.
کند و کاو در معانی نقوش، نشان می‌دهد تفکرات اصلی در طراحی نقوش، از بطن جامعه و مردم آمده و از راه شهود و کنجکاوی به صورت یک ساختار بر روی عریض نمایان می‌شوند. بر اساس موارد گفته شده، پته به عنوان یک متن هنری در فرهنگ مردم پذیرفته شده و با شرایط اقلیمی متفاوت، به اشکال خاصی درمی‌آید. هر عنصر به کار رفته در طراحی نقوش پته، معنایی نهفته در خود دارد که بعد از گذشت زمان، این معنا به یک ساختار مفهومی تبدیل میشود.
علت گمنامی هنرمندان پته دوز کرمانی
به دلیل اینکه از گذشته‌های دور زنان و دختران به این کار مشغول بودند هیچ نامی از آنها روی پته ثبت نشده است. آنها در پستوی خانه‌های خود پته را هنرمندانه می‌دوختند و به همین دلیل در این زمینه هنری نام زنان و دختران همیشه گمنام باقی مانده است. در گذر زمان مردان نیز به کار پته دوزی مشغول شدند. نام استاد فرج‌الله کرمانی که پته دوزی او به سال 1280 بازمی‌گردد در دسته قدیمی‌ترین و زیباترین پته‌های دوخته شده قرار گرفته است. در واقع اگر نامی از پته دوز باقی مانده باشد به مردان تعلق دارد.
پیشنهادات آرامان برای پته دوزی
رومیزی گرد سنتی
داشتن یک رومیزی پته دوزی شده می‌تواند زیبایی خاصی به پذیرایی خانه شما ببخشد. اگر به دنبال این هستید که محصولی زیبا و در عین حال کاربردی در خانه خود داشته باشید، برند آرامان این خواسته شما را برآورده کرده است. هنرمند با خلاقیت وصف نشدنی هارمونی رنگ‌ها را در پارچه حفظ کرده و همین موضوع به زیبایی آن افزوده است با قرار دادن رومیزی گرد سنتی این برند در کنار وسایل مدرن، می‌توانید سنت و مدرنیته منزل خود را با هم ترکیب کنید.
رومیزی گرد سنتی
پته کوسن نارنجی
امروزه در بیشتر خانه‌ها مبل یا کاناپه وجود دارد. به خصوص اگر مبلی با طرح سنتی دارید می‌توانید کوسن‌های مبل خود را نیز سنتی انتخاب کنید. پته کوسن نارنجی مدل درخت زندگی از برند آرامان به خوبی نقوش گیاهی را در پته به کار برده است. هنرمند هارمونی رنگ‌ها را به دقت در نظر گرفته و طرح مورد نظر جلوه‌ای از طبیعت را به بیننده اثر، نشان می‌دهد. با قرار دادن این کوسن در کنار یک مبل، طبیعت و بهشت زمینی هنرمند کرمانی را به خانه بیاورید.
پته کوسن نارنجی
روتختی قرمز نگینی
رنگ قرمز به کار رفته در پته می‌تواند برای بیننده بسیار انرژی‌بخش باشد. اگر روتختی شما قرمزرنگ باشد، انرژی مثبت در اتاق خوابتان بیشتر میشود و این مهم کیفیت خواب شما را بهبود می‌بخشد. روتختی قرمز نگینی برند آرامان این ویژگی را دارد. بهشت آرمانی هنرمند کرمانی در این پته به زیبایی دوخته شده است و وقتی به آن نگاه می‌کنید، می‌توانید رویای هنرمند کرمانی را به خوبی ببینید.
روتختی قرمز نگینی
سوالات متداول هنر پته دوزی کرمان
در پتهدوزی از انواع مختلف طرحها شامل طرح حیوانات، گیاهان و طرحهای هندسی استفاده میشود.
از پتهدوزی برای تزئین بقچه، شال و روسری عروس،جانماز، رو لحافیها یا روفرشیها، دور آستین و بهطورکلی تزئین لباسها استفاده میشود.
مهمترین و اصیلترین رنگی که برای دوخت پته روی پارچههای مختلف استفاده میشود، رنگ قرمز است.
بهاینعلت که در استان کرمان معمولاً زنان و دختران به پتهدوزی مشغولاند و نامی از آنها روی آثارشان وجود ندارد این هنرمندان گمنام ماندهاند.
نکات مهم درباره پته دوزی در کرمان
پته دوزی در کرمان با سابقه‌ای طولانی هویتی ویژه را برای خود ثبت کرده است. امروزه نیز بیشتر مردم کرمان به خصوص زنان و دختران همواره با کار پته دوزی آشنایی کامل دارند و از این هنر ارزشمند کسب درآمد می‌کنند. به دلیل تغییر سبک زندگی مردم ایران به خصوص در منطقه کرمان، رنگ‌هایی که امروزه در پته به کار می‌روند شادتر شده است و گواه از زندگی آرام این روزهای مردم کرمان را می‌دهد. در ادامه نکات مهم پته دوزی در کرمان را با هم مرور می‌کنیم:
- پته بسیار آسیب‌پذیر است و نتوانسته در طول تاریخ و گذر زمان دوام بیاورد. به همین دلیل نمی‌توان گفت که تاریخ پیدایش پته متعلق به چه دوره‌ای است. قدیمی‌ترین پته کشف شده متعلق به قرن دوازدهم است و پژوهشگران آن را مبنای آغار این هنر در نظر گرفته‌اند.
- در کار پته دوزی هنرمند کرمانی از نقوش مختلفی مانند نقوش گیاهی، نقوش هندسی، کتیبه‌ای و پرندگان استفاده می‌کند. البته در این بین نقوش طبیعی یا گیاهی بیشتر مورد توجه هنرمند پته دوز است.
- رنگ‌های مختلفی در پته مورد استفاده قرار می‌گیرند که شامل سورمه‌ای، سبز روشن، سیاه، لاکی یا همان قرمز روشن، عنابی، سبز تیره، نارنجی و سفید هستند. امروزه نیز رنگ‌های شاد توسط هنرمندان، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- به دلیل اینکه کرمان در منطقه خشکی قرار دارد، هنرمند پته دوز کرمانی همیشه یک بهشت زمینی را در پته خود می‌دوزد. هنرمند با دوختن درختان، باغ‌ها، گل‌ها و برکه‌ها روی پته آرزو می‌کند که سرسبزی و طراوت، دیارش را فرا بگیرد.
- در گذشته بیشتر پته دوزان زنان و دختران بودند که در پستوی خانه‌های خود به خلق بهشت زمینی یا رویاهای بهشتی خود، روی پته می‌پرداختند. به همین دلیل نامی از آنها در صفحات تاریخ هنر وجود ندارد.