ملیله کاری، زیرمجموعه‌ای از هنر فلزکاری به‌شمار می‌رود که انجام آن در ایران قدمتی دیرینه دارد. ملیله کاری روی فلزات مختلفی از جمله طلا، نقره و مس صورت می‌گیرد و با استفاده از آن صنایع دستی زیبا و جذابی تهیه می‌شود. ملیله کاری نه‌تنها برای ساخت وسایل دکوراتیو مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بلکه با استفاده از آن، انواع محصولات کاربردی نیز ساخته و عرضه می‌شوند که طرفداران پروپاقرصی دارند. در این مطلب قصد داریم به توضیح تاریخچه و تکنیک‌های هنر ملیله کاری بپردازیم. در‌صورتیکه تمایل دارید اطلاعات بیشتری از ویژگی‌ها و کاربردهای این صنایع دستی محبوب به‌دست آورید، تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
تاریخچه ملیله کاری روی فلزات
ملیله در اصطلاح به‌معنای تاب‌دادن مفتول‌هایی از جنس سیم و زر است و درعمل، ترکیبی از هنر و شکیبایی صنعتگر است که با استفاده از رشته‌های باریک فلزاتی نظیر طلا، نقره و مس به‌خلق آثار هنرمندانه، ماندگار و کاربردی منجر می‌شود. اگرچه تاریخچه دقیق کاربرد ملیله کاری روی فلزات در ایران مشخص نیست؛ بررسی آثار قدیمی حاصل از این هنر ارزشمند، حاکی از آن است که استفاده از آن در ایران قدمت چند هزار ساله دارد.
برخی از پژوهشگران آغاز هنر ملیله کاری در ایران را 550 تا 350 سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند و براین باورند که در سال‌های ذکرشده، استفاده از ظروف و وسایل نفیس در میان طبقات مرفه جامعه رواج پیدا کرده است که موجب شده صنعتگران، نقره‌کارها و زرگرها به ساخت ظروف ملیله کاری روی آورند. همچنین ظروف زیبایی، ساخته شده از مفتول‌های ظریف فلزی از دوره هخامنشیان و ساسانیان به یادگار مانده است که بیانگر قدمت تاریخی این هنر در این سرزمین است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که نخستین خاستگاه هنر ملیله کاری در ایران، شهر زنجان بوده است؛ به‌طوریکه در سفرنامه‌های مختلفی از هنر ملیله کاری این شهر یاد شده است. این هنر پیش از دوره پهلوی، به‌عنوان صنایع دستی زنجان محسوب می‌شده است؛ پس از آن با مهاجرت صنعتگران این منطقه به شهرهای دیگر از جمله تهران و اصفهان، در مناطق دیگر نیز رواج پیدا کرده است. در این دوره عمدتاً محصولاتی نظیر سرویس شربت‌خوری، سرویس چای‌خوری، دسته چاقو و جعبه زیورآلات با استفاده از ملیله کاری تولید و عرضه می‌شده است.
درحال حاضر، بیشتر هنرمندان ملیله کاری روی فلزات در تهران فعالیت دارند؛ علاوه‌برآن، تعدادی از صنعتگران این هنر نیز به‌صورت محدود در اصفهان، زنجان و تبریز مشغول به فعالیت هستند.
تجهیزات و ابزارهای مورد نیاز ملیله کاری روی فلزات
ابزارهای مورد استفاده در هنر ملیله کاری روی فلزات، تقریباً مشابه تجهیزات مورد استفاده در زرگری است که در ادامه به کاربرد آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- کوره: برای ذوب انواع فلزات از کوره‌های گازی یا زغالی استفاده می‌شود؛ دمای این کوره‌ها بیش از 1300 درجه سانتی‌گراد است.
- ریچه: قالبی از جنس فلز است که فلزات مورد استفاده در ملیله کاری را پس از ذوب کردن در داخل آن می‌ریزند تا شبیه به شمش تغییرشکل دهد. طول این قالب مستطیلی شکل، 25 تا 30 سانتی‌متر است و دوشیار به قطر 5 میلی‌متر نیز در آن وجود دارد.
- بوته: ظرفی استوانه‌ای شکل از جنس گرافیت با نقطه ذوب بالا است که برای ذوب فلزات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- دستگاه نورد: این ابزار که به آن دستگاه ملیله‌کشی نیز گفته می‌شود؛ شمش حاصل از فلزات ذوب‌شده را به مفتول تبدیل می‌کند.
- انبر آتش‌کاری: انبری با دسته بلند است که برای آتش‌کاری و لحیم‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- انبردست: ابزاری مشابه انبردست‌های معمولی است که از آن برای بریدن مفتول‌ها استفاده می‌شود.
- دم باریک: ابزاری مشابه انبردست با زبانه‌های باریک و بلندتر است که از آن برای نگهداشتن مفتول‌ها استفاده می‌شود.
- مته برقی: برای ایجاد حفره‌هایی در زمینه کار از آن استفاده می‌شود.
- قیچی: قیچی ملیله کاری مشابه قیچی حلبی‌سازی است و برای بریدن مفتول‌ها و ورقه‌های فلزی کاربرد دارد.
- برس سیمی یا فرچه: برای تمیزکردن ملیله مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- تخته تاب: از دوتکه چوب تشکیل شده و برای تاب‌دادن مفتول‌های فلزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- حدیده: از این ابزار برای ساخت مفتول‌های فلزی استوانه‌ای شکل با قطرهای مختلف استفاده می‌شود.
- کمان اره: ابزاری مشابه کمان اره آهن‌بری است که در یک طرف آن، دسته و میخ نگهدارنده قرار گرفته و در طرف دیگر آن، نگهدارنده تیغ اره و پیچ محکم کننده وجود دارد.
- آینه سوهان: سطح کار با استفاده از آینه سوهان براق و شفاف می‌گردد.
- قالب ریخته‌گری: از این قالب برای ساخت اجزایی نظیر دسته و پایه ظروف استفاده می‌شود.
- جفت: برای تغییرشکل دادن مفتول‌ها جهت ساخت ظروف ریزنقش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- سندان: این ابزار مشابه سندان مورد استفاده در چاقوسازی است و در تغییر شکل مفتول‌های فلزی میله‌ای به مفتول‌هایی با سطح مقطع مربعی شکل کاربرد دارد.
مراحل آماده‌سازی ملیله
- ماده اولیه اصلی برای ملیله کاری، نقره است؛ بااین حال، می‌توان از فلزات دیگری نظیر طلا و مس نیز استفاده نمود. برای ساخت ملیله، لازم است که ابتدا فلز موردنظر را با استفاده از بوته در کوره قرار داد و پس از آنکه ذوب شد، آن را به ریچه منتقل کرد.
- پس از سردشدن، میله‌ای از جنس فلز موردنظر به‌دست می‌آید که طول آن نزدیک به 25 تا 30 سانتی‌متر و قطر آن 5 میلی‌متر است.
- سپس مفتول فلزی روی سندان قرار داده می‌شود و با استفاده از چکش به میله‌ای باریک و چهارپهلو تبدیل می‌شود.
- در مرحله بعد، این میله را کمی حرارت داده تا نرم و انعطاف‌پذیر شود، سپس در دستگاه نورد قرار می‌گیرد تا مفتول‌هایی با قطرهای مختلف تولید شود.
- این مفتول را دوباره در کوره قرار داده و موم‌اندود می‌کنند تا برای حدیده کردن آماده شود.
- در مرحله حدیده کردن، مفتول فلزی به‌ترتیب از بزرگ‌ترین تا کوچک‌ترین حفره حدیده عبور داده می‌شود تا در مرحله نهایی، مفتول بسیار ظریفی به‌دست آید.
- سپس دو رشته از این مفتول فلزی ظریف را تاب می‌دهند و از بخش مسطح دستگاه نورد عبور می‌دهند تا نواری نازک با قطر 1 تا 5/1 میلی‌متر حاصل شود که به آن ملیله گفته می‌شود.
مراحل ساخت ظروف ملیله کاری
- برای ملیله کاری روی فلزات، در مرحله نخست صفحه‌ای فلزی و مستطیل شکل را انتخاب کرده و یک طرف آن را موم‌اندود می‌کنند؛ لایه موم‌اندود روی صفحه باید دارای ضخامتی حدود 3 تا 4 میلی‌متر باشد.
- سپس یک قالب را به شکل ظرف موردنظر برش می‌دهند و روی صفحه فلزی قرار می‌دهند.
- نواری نقره‌ای را که پهنای آن بیشتر از ملیله باشد، از اطراف قالب عبور می‌دهند تا داخل موم قرار گرفته و شکل قالب را به‌خود بگیرد.
- با استفاده از نوارهای دیگری، طرح اصلی ظرف را تقسیم‌بندی می‌کنند و درون سطوح موردنظر را با استفاده از نقش‌های ملیله از پیش‌ساخته پر می‌کنند (نقش‌های ملیله قبلاً با استفاده از انبر و نوار ملیله با دست ساخته شده‌اند).
- در مرحله بعد، نقش‌ها را به‌وسیله مفتول‌های آهنی ظریف به‌هم متصل می‌کنند و موم را ذوب می‌کنند تا چهارچوب ملیله آماده شده از صفحه فلزی جدا شود.
- سپس تمام قطعات با به‌کارگیری لحیم‌کاری به‌هم پیوند زده می‌شوند و سیم‌های فولادی را از آن جدا می‌کنند.
- در این مرحله، ظرف ملیله آماده شده در محلول رقیق اسید سولفوریک قرار داده می‌شود و با برس سیمی تمیز می‌شود تا شفاف شود، لکه‌های آن از بین بروند و ناهمواری‌های آن برطرف شوند (برای تمیز کردن ظرف ملیله کاری می‌توان از محلول زاج سفید نیز استفاده کرد).
انواع ظروف ملیله کاری روی فلزات
ظروف ملیله کاری در زمره محبوب‌ترین وسایل دکوراتیو به‌شمار می‌روند که نمایی جذاب و اصیل به دکوراسیون منزل یا محیط کار شما می‌بخشند. علاوه بر جنبه تزئینی این ظروف، از آن‌ها برای پذیرایی از مهمان‌ها در مراسم‌های خاص و ویژه نیز استفاده می‌شود.
از جمله رایج‌ترین ظروف و اشیاء کاربردی و تزئینی ملیله کاری روی فلزات می‌توان به گلدان ملیله کاری، کشکول ملیله کاری، سرویس چای‌خوری ملیله کاری، سینی ملیله کاری، شیرینی‌خوری ملیله کاری، آجیل‌خوری ملیله کاری، جادستمال کاغذی ملیله کاری، شمعدان ملیله کاری، آینه ملیله کاری، سرویس قهوه‌خوری ملیله کاری، ساعت رومیزی ملیله کاری، پروانه تزئینی ملیله کاری، شکلات‌خوری ملیله کاری، جای قاشق و چنگال ملیله کاری، فنجان ملیله کاری، تابلو ملیله کاری، ست کاسه و بشقاب ملیله کاری، گل زینتی ملیله کاری، کاسه ملیله کاری، بشقاب ملیله کاری، رولت‌خوری ملیله کاری، سبد ملیله کاری، میوه‌خوری ملیله کاری، قاب عکس ملیله کاری، قندان ملیله کاری و جاشمعی ملیله کاری اشاره نمود. جنس فلز پایه اغلب ظروف و اشیاء یادشده عمدتاً از مس و نقره است که علاوه‌بردرخشندگی و زیبایی، بادوام و ماندگار نیز هستند.
کاربرد تکنیک ملیله کاری روی فلزات
تکنیک ملیله کاری در ابتدا برای ساخت انواع زیورآلات با استفاده از طلا و نقره مورد استفاده قرار می‌گرفت. با گذشت زمان و امکان بهره‌گیری از تجهیزات و ابزارهای متنوع ساخت ظروف فلزی ملیله کاری نیز رونق گرفت. البته در گذشته ظروف ملیله کاری تنها توسط طبقه مرفه جامعه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
خوب است بدانید که محصولات ملیله کاری قدیمی با انواع جدید آن تا حدی متفاوت هستند. عمده‌ترین تفاوت این محصولات به برجستگی نقوش ملیله برمی‌گردد؛ محصولات ملیله کاری که در گذشته ساخته می‌شدند سطح صاف و یکدستی داشتند اما محصولات جدید ملیله کاری دارای نقوش برجسته هستند و داخل آن‌ها نیز با نقوش ریز تزئین شده است. به طور کلی می‌توان گفت که ظروف ملیله کاری جدید از انعطاف پذیری و ظرافت بالاتری برخوردارند.
نقوش مورد استفاده در هنر ملیله کاری
پس از مرور تاریخچه و تکنیک هنر ملیله کاری در ادامه می‌خواهیم به بررسی نقوش پرکاربرد در این هنر دستی نفیس بپردازیم. نقوش در ملیله کاری به اشکالی گفته می‌شود که با نوار نازک ملیله ساخته می‌شوند و در فضای بین دیواره پیچک‌ها قرار می‌گیرند. یکی از مزایای این نقوش آن است که با برقراری اتصال بیشتر موجب افزایش استحکام ظروف ملیله کاری می‌شوند.
نقوش مورد استفاده در ملیله کاری عمدتاً برگرفته از طراحی سنتی هستند و شامل انواع برگ، برگ فرنگ، نقش واو، واو دو چشم، واو سه چشم، جقه، غنچه، لاله، نقش ترمه، دندانه، سه چهار چشم، کور چشم، اشک، پیچک، ماشین ملیله و اشکال هندسی هستند.
جمع‌بندی ملیله کاری روی فلزات
برای آشنایی بیشتر علاقمندان به هنر اصیل ملیله کاری، در این مطلب به تاریخچه آن، مراحل ساخت ملیله و مراحل ساخت ظروف ملیله کاری اشاره کردیم. در ادامه مطلب، به‌طور خلاصه به بیان نکاتی مهم درباره هنر ملیله کاری روی فلزات می‌پردازیم:
- نوع دیگری از ظروف ملیله کاری وجود دارند که با خم‌کردن و شکل‌دادن به صفحه‌های ملیله‌ای ساخته می‌شوند. در این نوع ملیله کاری، ابتدا با استفاده از ملیله صفحه‌هایی با ابعاد ظرف موردنظر ساخته می‌شوند، سپس با استفاده از آن‌ها ظروف مختلف ملیله کاری را ایجاد می‌کنند.
- برای ساخت ظروف ملیله کاری، مفتول‌های فلزی را با طرح‌های اصیل، فاخر و سنتی، شکل می‌دهند.
- خوب است بدانید که معمولاً برای ساخت پایه و دسته ظروف ملیله کاری، از نقره‌ای با عیار پایین‌تر استفاده می‌شود، سپس بر روی ظرف موردنظر با عیار بالا نصب می‌شود.
- پس از آبکاری ظروف نقره ملیله کاری، برای جلوگیری از کدر شدن آن‌ها، لایه‌ای از پلی‌استر نیز بر روی آن‌ها کشیده می‌شود. بنابراین به‌آسانی می‌توانید این ظروف را شست‌وشو کنید؛ با این حال، باتوجه به ارزشمند بودن این ظروف، بهتر است برای شفاف ماندن آن‌ها از مواد شوینده قوی و اسفنج‌های زبر و سفت برای شستن آن‌ها استفاده نکنید.
- ظروف ملیله کاری استحکام بالایی دارند و بدون نگرانی برای سرو انواع مواد غذایی می‌توان از آن‌ها استفاده نمود.
- ظروف و وسایل ملیله کاری باتوجه به استفاده از فلزات گرانبهایی نظیر طلا و نقره در ساخت آن‌ها، هدایایی ارزشمند و فاخر به‌حساب می‌آیند؛ بنابراین اگر در خرید هدیه برای کسانی که دوستشان دارید مردد هستید، حتماً به این گزینه فکر کنید.
- توصیه می‌شود انواع ظروف ملیله کاری روی فلزات را تنها از فروشگاه‌های معتبر تهیه کنید تا از کیفیت فلز پایه و نحوه ملیله کاری آن اطمینان داشته باشید.