تاریخچه خاتم کاری: در مقاله پیش رو قصد داریم که با تاریخچه خاتم کاری به عنوان یک هنر اصیل ایرانی آشنا شویم. خاتم کاری ریشه در تاریخ این مرز و بوم دارد و شایسته است که به آن پرداخته شود. در ابتدا به معرفی این هنر و شناسایی وجه تسمیه آن می‌پردازیم و در کنار آن تاریخچه این هنر را در دوره‌های مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهیم. اگر یک خاتم کار حرفه‌ای هستید یا می‌خواهید به سمت یادگیری این هنر بروید، توصیه می‌کنیم که مقاله زیر را از دست ندهید.
هنر خاتم کاری یکی از هنرهای ارزشمند و با اصالت ایران زمین محسوب می‌شود. امروزه هنرمندان زیادی به این کار مشغول هستند و ضمن کسب درآمد به حفظ این هنر نیز کمک می‌کنند. بررسی تحولات مختلفی که این هنر در طول تاریخ طی کرده است به ما کمک می‌کند تا به اصیل بودن خاتم کاری در ایران پی ببریم و بر آن شویم تا نقشی در حفظ ارزش‌های نهفته‌ی این هنر تاریخی داشته باشیم. در اینجا قصد داریم نکات مهم تحولات تاریخی خاتم کاری را در اختیارتان قرار دهیم.
هنر خاتم کاری چیست و چرا اهمیت دارد؟
خاتم کاری جزو قدیمی‌ترین و با اصالت‌ترین هنرهای دستی سرزمین ایران محسوب می‌شود. در شهرهایی چون اصفهان و شیراز هنرمندان به صورت حرفه‌ای به این کار مشغول هستند. این هنر آن‌قدر زیبایی در خودش جای داده است که گردشگران خارجی در سفر به ایران از دیدن هنر و ظرافت وسایل تزئینی خاتم کاری شده شگفت‌زده می‌شوند.
در خاتم کاری که هنرمند با نام خاتم ساز یا خاتم کار شناخته می‌شود، قطعات بسیار کوچک چوب را در اشکال مختلف هندسی برش می‌دهد و در کنار هم می‌چسباند. نتیجه آن شکل‌گیری گل‌های کوچک یا سایر طرح‌های زیبا می‌شود. قطعاتی که هنرمند آنها را برش می‌دهد به صورت «پنج ضلعی، شش ضلعی، هشت یا ده ضلعی» است. بسته به اینکه کار چقدر بزرگ یا کوچک است، اضلاع برش خورده نیز کوچک و بزرگ می‌شوند.
این هنر از اهمیت بالایی برخوردار است چون هنرمند روی یک وسیله تزئینی که ارزشی ندارد روزها، ماه‌ها و سال‌ها کار می‌کند و چیزی بی‌ارزش را به یک وسیله بسیار ارزشمند تزئینی و حتی کاربردی تبدیل می‌کند.
به دلیل علاقه مردم به محصولات چوبی، خاتم کاری طرفداران زیادی پیدا کرده است. مردم وسایلی چون جعبه‌ها، قاب‌ها، صفحه‌‌های شطرنج، قاب آینه‌ها، جعبه جواهرات و همچنین میزهای بازی که با هنر خاتم کاری تزئین شده را خریداری می‌کنند یا به یکدیگر هدیه می‌دهند.
چرا به این هنر، خاتم کاری می‌گویند؟
در بررسی تاریخچه خاتم کاری باید علت نام‌گذاری آن را نیز مورد توجه قرار دهیم. دلایل مختلفی در مورد علت نام‌گذاری این هنر به خاتم کاری وجود دارند. می‌گویند چون خاتم کاری از ظرافت بالایی برخوردار است و هنرمند باید پیوسته با صبر بالا کار را انجام دهد، بنابراین انتهای ظرافت کاری در طراحی سنتی به این هنر ختم می‌شود. به نوعی این مفهوم را می‌رساند که کار خاتم کاری بسیار دشوار است.
به دلیل اینکه یک خاتم کار مراحل دشواری را طی می‌کند تا یک اثر هنری را بیافریند، لازم است که تاریخچه خاتم کاری را مورد بررسی قرار دهیم. وقتی با فراز و فرودهایی که خاتم کاری در طول تاریخ طی کرده است آشنا می‌شویم می‌توانیم آگاهی خود را در مورد اصالت آثار هنری ایران زمین بالا ببریم.
خاتم کاری روی چوب چگونه انجام می‌شود را در این مقاله از سایت آرامان بخوانید.
خاتم کاری در دوران حکومت تیموریان
در دوران تیموریان هنر توانست در نقطه اوج خود قرار بگیرد و احیا شود. یکی از هنرهایی که در دوران تیموریان جایگاه ویژه‌ای را برای خود به دست آورد، هنر خاتم کاری بود. به لطف ارج نهادن به این هنر، خاتم کاران نیز در وضعیت خوبی قرار داشتند.
تیمور لنگ پادشاه گورکانی نیز به این هنر علاقه زیادی پیدا کرده بود. از این رو دستور داد که درهای باغ دلگشای خود در سمرقند را با خاتم تزئین کنند و هنرمندان زیادی را برای این امر مهم به کار گرفت. این هنر در بطن حکومت تیموریان ریشه کرد و همه سلاطین مغول هم به سمت استفاده و ارج نهادن بر آن کشیده شدند. از این رو هر کدام از سلاطین مغول برای خود وسایلی که با خاتم تزئین شده بود را داشتند و اشیا ارزشمند خود را در آن قرار می‌دادند.
تفاوت خاتم کاری شیراز و اصفهان در چیست را در مقاله از سایت آرامان بخوانید.
تاریخچه خاتم کاری در دوران صفویان
صفویان به رسم تیموریان، ارج نهادن به همه نوع از هنر را در دستور کار خود قرار دادند. به همین دلیل است که در این دوره هنرمندان بزرگی چون کمال‌الدین بهزاد، رضا عباسی، میرعماد و آقامیرک به شهرت جهانی دست پیدا کردند. این هنرمندان در دربار صفویان ارج و احترام ویژه‌ای داشتند.
شاه عباس کبیر علاقه زیادی به هنر خاتم کاری داشت و این هنر در دوران پادشاهی او رونق بسیاری پیدا کرد. در این دوره هنر خاتم کاری در تزئین وسایل دیگری همچون انواع جعبه‌ها و وسایل موسیقی به کار گرفته شد. استاد کمال‌الدین بهزاد تصویر یوسف و زلیخا را خاتم کاری کرد و اثری خیره‌کننده از خودش به یادگار گذاشت. هنر خاتم در این دوره چند ویژگی کلیدی دارد:
- استادکاران دوران صفوی برای تزئین وسایل مختلف با خاتم از یک تک گل بزرگ استفاده می‌کردند.
- در این دوره نوآوری‌های ویژه‌ای در نقش‌ها و طرح‌های خاتم به وجود آمد.
- هنرمندان عصر صفوی از مواد اولیه متنوعی مانند فلزات نیز برای خاتم کاری استفاده می‌کردند.
- هنر خاتم کاری عصر صفوی به رنگ‌بندی خاصش معروف است. هنرمندان دو رنگ سبز و قرمز را در تزئین اشیا به وسیله خاتم به کار می‌بردند.
با هنر خاتم کاری و مراحل انجام آن آشنا شوید
خاتم کاری در دوره زندیه و بازنگری در رسم‌های هندسی
تاریخچه خاتم کاری دوران زندیه تقریبا مثبت است. بعد از فروپاشی صفویان، هرج و مرج زیادی در ایران به خصوص در شیراز به وجود آمد. این وضعیت تا روی کار آمدن زندیان ادامه داشت. زندیان توانستند آشوب‌ها را بخوابانند و آرامش را به شهرهای بحران زده‌ای چون شیراز برگردانند. با روی کار آمدن کریم خان زند، شیراز جایگاه هنری ویژه‌ای را به دست آورد. آزادی‌هایی که در این دوره به وجود آمد باعث آسودگی خاطر هنرمندان شد و آنها توانستند با خیالی راحت به خلق آثار هنری بپردازند.
خاتم کاری به لطف توجهی که کریم خان زند به هنر و هنرمندان می‌کرد دوباره رونق گرفت. خاتم کاری این دوره یک ویژگی خاص را پیدا کرده بود. هنرمندان خاتم کار برای تزئین اشیا مختلف قطعات مورد نظر را به صورت پنج ضلعی و ده ضلعی برش می‌دادند. آنها در این شیوه اصلاحاتی انجام دادند و توانستند بهترین «خاتم گره» را ارائه دهند. آثار مهمی از این دوره به یادگار مانده است از جمله:
- در بارگاه امام علی (ع) و امام حسین (ع) صندوقچه‌ای قرار دارد که توسط خاتم کاران این دوره به هنرمندانه‌ترین شکل ممکن خاتم کاری شده است.
- «دو لنگه در» که به دستور کریم خان زند ساخته شده است و در حال حاضر نیز در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود، یادگاری از دوران زندیه است.
درباره خاتم کاری روی مس و مراحل آن در این مقاله از سایت آرامان مطالعه کنید.
فراز و فرود و تاریخچه خاتم کاری در دوره قاجار
هنر در دوره قاجار فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده است. آن‌قدر ابعاد منفی بی‌توجهی به هنر این دوره زیاد است که آرامش نسبی و کوتاه‌مدت آقا محمد خان نیز نتوانست به اندازه کافی جانی دوباره به هنر و هنرمندان این دوره بدهد. به دلایل گوناگون، هنرمندان در بیشتر شاخه‌های هنری انگیزه‌های لازم برای خلق آثار هنری را از دست داده بودند. از جمله تحولات منفی خاتم کاری این دوره عبار‌ت‌اند از:
- خاتم کاران به جای استفاده از چوب به سراغ آسترهای کاغذی رفتند.
- از مفتول‌های ساییده نشده و گرد در کار استفاده کردند.
- به جای اینکه از مواد اولیه مرغوب استفاده کنند به سراغ مواد بی‌کیفت و ارزان‌قیمت رفتند.
- متأسفانه هنرمندان خاتم کار آن دوره در کارشان نظم هندسی را نیز رعایت نکردند.
البته باید آن روی سکه را هم مورد توجه قرار دهیم. برخی از هنرمندان دوران قاجار با اینکه دوران سختی را می‌گذراندند اما در زمینه خاتم کاری ابتکاری خاصی از خود نشان دادند و آن ترکیب خاتم با معرق بود. این موضوع تاریخچه خاتم کاری دوران قاجار را از سیاه به خاکستری تبدیل کرد.
در سال 1307، کمال‌الملک مدرسه‌ای به نام «صنایع مستظرفه» در تهران تأسیس کرد. در این مدرسه به هنرهای مختلفی از جمله خاتم کاری توجه ویژه‌ای نشان داده شد. این توجه باعث شد که خاتم کاری در اشیا و اماکن مختلف بیشتر به کار رود. اجازه دهید کمی از رشد و پویایی این هنر در دوره قاجار را مرور کنیم:
- هنرمندان این دوره از اشکال هشت و شش ضلعی به جای اشکال ده و پنج ضلعی استفاده کردند.
- خاتم کاران این دوره حواشی جدیدی را با نام «جو سفید و جو سیمی» به کار بردند.
تحولات رنگ‌بندی خاتم کاری در دوره پهلوی
در بررسی تاریخچه خاتم کاری دوره پهلوی با یک فاجعه بزرگ روبه‌رو می‌شویم. در این دوره استفاده از رنگ‌های شیمیایی به جای رنگ‌های طبیعی، به کارگیری چوب‌های بی‌ارزش و استفاده از استخوان حیواناتی چون الاغ باعث شد که کیفیت خاتم کاری این دوره کاهش پیدا کند.
البته در این دوره هنرمندان خاتم کار فرصت پیدا کردند تا آثار بسیار زیادی خلق کنند. به همین دلیل در دوره پهلوی خاتم کاری تکامل پیدا کرد. گذشته از آثار بی‌کیفیتی که در دوره پهلوی پدید آمد شاهد بهترین خاتم کاری‌ها نیز هستیم. تالار مجلس شورا و تالار کاخ مرمر از جمله باشکوه‌ترین خاتم کاری‌های صورت گرفته به دست هنرمندان دوره پهلوی به شمار می‌روند.
تلفیق خاتم کاری و معرق بعد از انقلاب اسلامی
بعد از انقلاب اسلامی، هنرمندان به سمت تلفیق خاتم کاری با سایر هنرها از جمله منبت و معرق رفتند. ورود خط کوفی به خاتم کاری از جمله تحولات مهم این دوره محسوب می‌شود که بعد از مدت‌ها توانست جلوه خاصی به خاتم کاری ببخشد. در بیشتر آثار هنرمندان بعد از انقلاب می‌توانیم به کارگیری خاتم‌های ریز در تزئین اشیا مختلف را ببینیم که این مهم نیز یک نوآوری در این هنر تلقی می‌شود.
پیشنهادات آرامان برای محصولات خاتم کاری
جعبه خاتم صابونی
جعبه خاتم صابونی، بهترین گزینه برای نگهداری طلا و جواهرات است. برند آرامان یکی از بهترین جعبه‌های جواهرات را برای خانم‌ها طراحی کرده است. می‌توانید با داشتن این جعبه زیبا و قرار دادن آن روی میز شخصی خود، هم جلوه خاصی به اتاقتان ببخشید و هم به خوبی از جواهرات‌تان نگهداری کنید.
جعبه خاتم صابونی
انواع تخته نرد خاتم را به همراه مشخصات در فروشگاه صنایع دستی آرامان مشاهده کنید.
جا انگشتری خاتم
یکی از دغدغه‌های کسانی که انگشترهای گران‌قیمت دارند این است که نمی‌دانند باید چگونه از انگشترهای خود مراقبت کنند تا گم نشوند. جا انگشتری خاتم برند آرامان، فروشگاه صنایع دستی، یک انتخاب خوب برای افرادی است که به انگشتر علاقه دارند. می‌توانید مانند سلاطین مغول انگشترهای باارزش خود را در این جا انگشتری نگهداری کنید.
جاانگشتری خاتم
قلمدان خاتم کاری
قلم، هرگز از دست هنرمندان صفوی نمی‌افتاد. هنرمندان آن دوره برای نگهداری از قلم‌های باارزش خود آنها را در قلمدان‌های خاتم کاری شده نگهداری می‌کردند. اگر شما هم دستی در هنر دارید و می‌خواهید قلم‌های زیبای خود را در جای مناسبی نگهداری کنید، قلمدان خاتم کاری برند آرامان گزینه مناسبی برای شما خواهد بود.
درباره این هنر بیشتر در مقاله هنر قلمدان سازی چیست بخوانید.
قلمدان خاتم کاری
برای دیدن انواع ظروف خاتم و مشخصات آنها به فروشگاه صنایع دستی آرامان مراجعه کنید.
ساعت خاتم کاری
در دوره معاصر ساعت‌های خاتم کاری طرفداران زیادی پیدا کرده‌اند. ساعت خاتم کاری برند آرامان با رنگ‌بندی خاصی که دارد می‌تواند جلوه‌ای زیبا به دیوار منزل شما بدهد. با داشتن این ساعت از دنبال کردن عقربه‌ها، بیشتر لذت می‌برید.
ساعت خاتم کاری
برای دیدن مشخصات انواع ساعت خاتم به فروشگاه صنایع دستی آرامان مراجعه کنید.
نکات مهم درباره تاریخچه خاتم کاری در ایران
از زمان شکل‌گیری هنر خاتم کاری در ایران، این هنر دچار تحولات زیادی شد. اما فراز و فرودها نگذاشت که هنرمندان دست از کار بکشند. هنرمندان در مقابل دشواری‌ها دوام آورند و کمک کردند که این هنر همواره در تاریخ این مرز و بوم حفظ شود. هر چند امروزه نیز هنر خاتم کاری با مشکلات زیادی از جمله در دسترس نبودن مواد اولیه روبه‌رو است، اما هنرمندان با هر سختی، خاتم کاری می‌کنند و نوید ثبت چهانی شدن آن را به همگان داده‌اند. در ادامه نکات مهم تاریخچه خاتم کاری را با هم مرور می‌کنیم:
- خاتم کاری یکی از هنرهای دستی و قدیمی ایران زمین است. در این هنر سه مهارت علم هندسه، کاشی‌کاری و مهارت کار با چوب با هم ترکیب شده‌اند.
- در دوران تیموری خاتم کاری مورد توجه شاهان این دوره قرار گرفت. به طوری که از هنرمندان دعوت می‌کردند تا به خلق آثار هنری خاتم کاری شده بپردازند.
- در دوران صفوی به هنر خاتم کاری توجه ویژه‌ای شد. هنرمندان در این دوره مورد احترام قرار گرفتند. از طرفی دیگر برقراری رابطه با کشورهای همسایه و حتی اروپایی باعث شد که این هنر گسترش پیدا کند.
- از دوره قاجار به عنوان بحرانی‌ترین دوران ایران یاد می‌کنند. در این دوره ارزش هنر خاتم کاری به شدت تنزل پیدا کرد و تنها مشتری‌های خاصی که به هنر علاقه‌مند بودند از هنرمندان وسایل تزئین شده با خاتم را خریداری می‌کردند.
- تلفیق خاتم کاری با معرق و منبت بعد از انقلاب به وجود آمد و به کارگیری خط کوفی در خاتم کاری، این هنر را به اوج خودش رساند.