موضوع این مقاله بررسی تاریخچه تذهیب در ایران و استفاده آن در آثار خاتم کاری است. تذهیب را می‌توان هنر دستی آراستن صفحات کتاب‌های خطی تعریف نمود که با بهره‌گیری از نقش‌مایه‌های انتزاعی ایرانی اسلامی انجام می‌شود. این روزها هنر تذهیب علاوه بر تزئین کتاب‌های نفیس برای زینت بخشیدن به قالی‌ها، پارچه‌ها و آثار صنایع دستی سفالی و چوبی نیز به کار می‌رود؛ همچنین استفاده از آن در زیباسازی آثار خاتم کاری بسیار محبوب و پرطرفدار است. در صورتی‌که تمایل دارید با تاریخچه و ویژگی‌های هنر تذهیب در ایران بیشتر آشنا شوید در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
تذهیب چیست؟
تذهیب از نظر لغوی به مفهوم طلاکاری و زراندود کردن است و از ریشه ذهب به معنای طلا گرفته شده است. به کالایی که طلاکاری یا زراندود شده باشد نیز مُذهب گفته می‌شود.گفتنی است که استفاده از سایر رنگ‌ها برای آراستن کتب خطی هنر مرصع یا ترصیع نام دارد؛ با این حال امروزه به هر دو نوع زیباسازی آثار خطی نفیس تذهیب اطلاق می‌گردد.
تذهیب که زیرمجموعه‌ای از هنر نگارگری به‌حساب می‌آید، یکی از صنایع دستی زنجان است. آثار نفیس و ماندگار حاصل از این هنر که به دست هنرمندان استان زنجان خلق شده در بناهای تاریخی و مذهبی و آرامگاه‌های موجود در این استان مشهود هستند؛
تاریخچه تذهیب در ایران
با توجه به کاربرد نقوش آرابسک در هنر تذهیب عده‌ای از مورخان آن را یک هنر عربی می‌دانند؛ این در حالی است که آثار هنری تذهیب با نقوش اسلیمی حتی قبل از ظهور اسلام نیز در ایران وجود داشته است. توجه به کتاب، کتاب آرایی و کتاب دوستی از قرن‌ها پیش در این مرز و بوم رواج داشته است و هنر تذهیب نیز در همین راستا در میان مردم بسیار محبوب و پرطرفدار بوده است. با گسترش اسلام در ایران هنر تذهیب بیش از پیش برای آراستن کتاب آسمانی قرآن مورد توجه و در زمره هنرهای اسلامی قرار گرفت.
به طور کلی می‌توان گفت که تاریخچه تذهیب در ایران به دوره ساسانیان برمی‌گردد و در دوره‌های مختلف با فراز و فرودهایی مواجه بوده است. به عنوان مثال در دوره ساسانیان از هنر تذهیب برای تزئین گنبدهای مدور، تزئین دیوارها و مجسمه‌سازی استفاده می‌کردند.
در عصر سلجوقیان از این هنر بیشتر برای زیباتر کردن قرآن، ظروف و ساختمان‌ها و عمارت‌ها استفاده می‌کردند. اوج شکوفایی تذهیب در دوره تیموریان اتفاق افتاده است؛ به طوری‌که در این دوره هنرمندان مذهب در کتابخانه‌های بزرگ تهران گرد هم آمدند و به آراستن انواع کتاب‌های نفیس علمی، مذهبی و ادبی پرداختند.
وضعیت کنونی هنر تذهیب
در حال حاضر با توجه به استفاده از فرهنگ غرب در تولید صنایع دستی تذهیب بسیاری از تولید کنندگان به اصول سنتی این هنر دستی فاخر پایبند نیستند و برخی از محصولات تذهیب عرضه شده در بازار رنگ و بوی سنتی و اصیل خود را ندارند. به همین دلیل پیدا کردن آثاری که در آن‌ها ساختارشکنی صورت نگرفته باشد تا حدی مشکل است؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود که صنایع دستی تذهیب را از فروشگاه‌های معتبر تهیه نمایید که محصولات صنایع دستی ساخته دست هنرمندان اصیل را عرضه می‌کنند.
ویژگی‌های تذهیب
- تذهیب زیرمجموعه‌ای از هنرهای تزئینی و انتزاعی اسلامی است که کمتر به صورت مستقل مورد توجه قرار گرفته است؛ از این هنر بیشتر در پیوند با دیگر هنرهای دستی بهره گرفته شده است.
- هنر تذهیب عمدتاً در ترکیب با خاتم کاری، حکاکی، قلمزنی، کاشی کاری، مینیاتور، خوشنویسی و منبت کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- هنرمندان تذهیب‌کار با تلفیق هنر تذهیب و خاتم کاری روی چوب آثار بی‌نظیری خلق می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به قلمدان تذهیب و خاتم کاری، تخته نرد درون خاتم تذهیب و جاقلمی تذهیب و خاتم اشاره نمود.
- از مهم‌ترین ویژگی‌های هنر تذهیب می‌توان به وجود تقارن، توازن، نقش گیاهان و پرندگان، درهم تنیدگی نقوش، طرح‌های دایره‌ای شکل و پویایی آن اشاره نمود.
- اهمیت کاربرد تذهیب در صفحه آرایی کتاب‌های ارزنده و تزئین ظروف نفیس تنها به زیباتر کردن آن محدود نمی‌شود بلکه به نوعی بیانگر باورها و عقاید اسلامی و ادراکی از دنیای معنویات است که به کمک خلاقیت هنرمند تذهیب‌گر به تصویر کشیده شده‌اند.
- خوب است بدانید که تذهیب در دیگر کشورهای دنیا نیز انجام می‌شود اما تذهیب ایرانی با تنوع نقوش و اصول طراحی منحصر به فرد آن جایگاه ممتازی پیدا کرده است.
- هنر تذهیب در کشورهای اروپایی به ترسیم نقوشی نظیر صورت حیوانات و انسان‌ها و برخی مناظر طبیعی محدود می‌شود.
- عمده‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در تذهیب شامل رنگ‌های معدنی نظیر طلا، آرسنیک، سرنگ، برنج، اکسید فلزات، شنگرف، نقره و قلع سفید هستند؛ از جمله رنگ‌های شیمیایی مورد استفاده در تذهیب نیز می‌توان به گواش، رنگ‌های روغنی و آبرنگ اشاره کرد. رنگ‌های گیاهی شامل چای، صمغ عربی، پوست گردو، برگ حنا و نظایر آن‌ها نیز در این هنر کاربرد دارند.
در مقاله خاتم کاری چیست در مجله آرامان بیشتر با این هنر اصیل ایرانی آشنا شوید.
انواع نقوش در تاریخچه تذهیب در ایران
با بررسی تاریخچه تذهیب در ایران می‌توان شش نقش اصلی و مهم را در صنایع دستی حاصل از این هنر ارزنده شناسایی نمود. در ادامه به این معرفی این نقوش می‌پردازیم.
نقوش اسلیمی
نقوش اسلیمی مورد استفاده در هنر تذهیب مجموعه‌ای از خطوط منظم و هندسی هستند؛ با توجه به اینکه این نقوش از خط کوفی برگرفته شده‌اند به آن‌ها نقوش اسلامی نیز گفته می‌شود.
نقوش ختایی
پیشینه استفاده از نقوش ختایی در تاریخچه تذهیب در ایران به دوره سلجوقیان برمی‌گردد؛ در این دوره برای تزئین مکان‌های مذهبی و عمارت‌های فاخر از نقوش ختایی استفاده می‌کردند. این نقوش مجموعه‌ای از برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌ها هستند که به صورت یک زنجیره به هم متصل شده‌اند و به آن‌ها نقوش گل و بوته نیز اطلاق می‌شود.
نقوش مشعر
استفاده از نقوش مشعر در هنر تذهیب از زمان تیموریان در ایران رواج پیدا کرده است. این نقوش شامل تصاویر گیاهان، حیوانات و انسان‌ها است؛ علاوه بر این از تصاویر موجودات افسانه‌ای نظیر ققنوس و اژدها نیز برای طراحی نقوش آن بهره گرفته می‌شود.
انواع نقوش در تاریخچه تذهیب در ایران: نقش کتیبه
کتیبه شکلی شبیه به مستطیل است که در دو طرف آن نیم دایره‌هایی ترسیم شده باشند. در تاریخچه تذهیب در ایران برای تزئین حاشیه جلد قرآن، ابتدای هر سوره از قرآن و سرفصل کتاب‌های نفیس از این نقش بهره گرفته می‌شود و در ترسیم آن از رنگ‌های شنگرف، طلایی و سفید استفاده می‌شود.
نقوش تاج و سرلوحه
نقش تاج شبیه به یک نیم دایره گنبدی شکل است. با توجه به اینکه در هنر تذهیب نیم دایره سنبل انسان است؛ نقش گنبد می‌تواند نشان دهنده انسان در حال عبادت باشد. از نقش تاج عمدتاً در بالای صفحه‌های کتاب استفاده می‌شود. سرلوحه نیز در محل سرصفحه ابتدای کتاب قرار می‌گیرد و عمدتاً از اشکال گل و برگ‌های ریز برای طراحی آن استفاده می‌شود.
نقوش حاشیه
در هنر تذهیب برای تزئین حاشیه متن هنگام صفحه آرایی کتاب‌های نفیس از نقوش حاشیه استفاده می‌شود. خوب است بدانید که در کتاب آرایی به شیوه اسلامی پس از متن حاشیه بیشترین اهمیت را دارد. حاشیه متن در تذهیب بر اساس تلفیقی از نقوش ختایی و اسلیمی طراحی می‌شود.
مکتب‌های تذهیب
تذهیب نیز مانند دیگر هنرهای دستی ایرانی دارای سبک‌های متعددی است. در حقیقت با بررسی تاریخچه تذهیب در ایران می‌توان به این موضوع پی برد که در هر دوره از تاریخ این سرزمین مکتب خاصی از تذهیب مورد استفاده قرار گرفته است. عمده‌ترین مکتب‌های تذهیب در ایران شامل مکتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار هستند.
هنر تذهیب در مکتب‌های مختلف متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی همان دوران منعکس شده است؛ به عنوان مثال صنایع دستی حاصل از هنر تذهیب در قرن چهارم هجری قمری بسیار ساده، صنایع دستی تذهیب در قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری قدرتمند و باشکوه و صنایع دستی تذهیب در قرن‌های نهم و دهم هجری قمری بسیار باظرافت و تجملاتی بوده‌اند.
گفتنی است که در دوره قاجار نقاشی در ایران تا حدی متأثر از شیوه‌های اروپایی بود. از جمله ویژگی‌های هنر تذهیب در مکتب قاجار می‌توان به استفاده از سایه روشن، بهره‌گیری از رنگ‌های روشن و به‌کارگیری پرسپکتیو در ترسیم نقوش اشاره کرد. در این دوره برای تزئین ظروف مختلف تذهیب کاری شده از مروارید یا نوارهای الماس نیز استفاده می‌کردند.
شایان ذکر است که هر یک از این مکتب‌ها خود دارای شاخه‌های متعددی هستند. به عنوان مثال مکتب تیموری دارای زیرسبک‌های تبریزی، شیرازی، خراسانی و اصفهانی است.
ابزارهای مورد استفاده در هنر تذهیب
- قلم‌موی تذهیب بافت نرمی دارد و برای آبرنگ مناسب است؛ در گذشته این قلم‌مو را از موی حیوانات تهیه می‌کردند.
- کاغذ یا سطح کار مورد استفاده در هنر تذهیب باید جنس مناسبی داشته باشد تا در طول زمان دچار فرسودگی نشود.
- برای تزئین کردن محصولات حاصل از صنایع دستی تذهیب از طلا و نقره نیز استفاده می‌شود. روش استفاده از آن‌ها به این صورت است که طلا یا نقره را می‌کوبند و در عسل یا سریشم حل می‌کنند سپس از آن بر روی کاغذ، چوب یا هر سطح کار دیگری استفاده می‌کنند.
- سایر ابزارهای مورد نیاز هنر تذهیب شامل رنگ، مهره، پالت رنگ، مداد و انواع ترلینگ هستند.
مراحل انجام تذهیب
نخستین مرحله از هنر تذهیب طراحی نقوش و طرح اندازی است؛ به این معنا که ابتدا با استفاده از مداد طرح مورد نظر ترسیم شده و با استفاده از مهره به کاغذ اصلی منتقل می‌شود. مرحله بعدی ترسیم خطوط ظریف است که به آن قلمگیری قهوه‌ای گفته می‌شود. سایر مراحل آن نیز شامل رنگ آمیزی طرح، قلمگیری سیاه و ایجاد سایه روشن بر روی نقوش است.
پیشنهادات آرامان برای محصولات تذهیب و خاتم کاری
تخته نرد درون خاتم تذهیب
تخته نرد درون خاتم تذهیب یکی از محصولات صنایع دستی نفیس و فاخر فروشگاه آرامان است که حاصل پیوند دو هنر دستی محبوب ایرانی است. این تخته نرد که با بهره‌گیری از هنر تذهیب و خاتم کاری روی چوب تولید شده جلوه ظاهری بی‌نظیری دارد و به عنوان یک محصول کاربردی و تزئینی طرفداران پر و پاقرصی دارد.
حاشیه بیرونی این تخته نرد به هنر خاتم کاری مزین شده است و حاشیه داخلی آن هم با استفاده از رنگ‌های آبی، مشکی و طلایی به هنر تذهیب آراسته شده است. این محصول که به خوبی نشان دهنده اصالت و هویت ایرانی است می‌تواند گزینه مناسبی برای هدیه دادن به دوستان و عزیزانتان باشد، همچنین می‌توانید آن را به عنوان هدایای سازمانی و تبلیغاتی تهیه نمایید.
تخته نرد درون خاتم تذهیب
نکات مهم در رابطه با تاریخچه تذهیب در ایران
در این مقاله به تاریخچه تذهیب در ایران اشاره کردیم و مکاتب مختلف تذهیب را مورد بررسی قرار دادیم، در ادامه به ارائه نکاتی مهم درباره هنر تذهیب در ایران می‌پردازیم:
- ظرافت و زیبایی صنایع دستی حاصل از هنر تذهیب به اندازه‌ای است که گاهی آن را هم‌ردیف با هنر دستی میناکاری در نظر می‌گیرند.
- یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تذهیب ایرانی خطوط منحنی شکل است؛ به طوری‌که در آثار تذهیب ایرانی خطوط مورب، صاف یا شکسته به ندرت مشاهده می‌شوند.
- از جمله مهم‌ترین نقوش گیاهی مورد استفاده در تاریخچه تذهیب در ایران می‌توان به گل شاه عباسی، شمسه، شمسه پنج پر، ستاره شش پر، ستاره هشت پر، شمسه دوازده پر و شمسه شانزده پر اشاره نمود.
- نقوش شرفه، ترنج، لچک، بته جقه، چنگ و گره، نشان و ابر نیز دیگر نقوش شناخته شده تذهیب هستند که علاوه بر صفحه آرایی کتاب در طراحی ظروف و اشیاء دکوراتیو و قیمتی نیز کاربرد دارند.
- یکی دیگر از زیرمجموعه‌های هنر تذهیب که آثار حاصل از آن مانند استفاده از تذهیب در خاتم کاری بسیار چشم‌نواز و دلنشین هستند تلفیق تذهیب و نگارگری است. از این هنر برای ساخت تابلوهای نفیس مذهبی بهره گرفته می‌شود.
- برای خرید انواع صنایع دستی ایرانی نظیر صنایع دستی تذهیب، صنایع دستی خاتم کاری یا تلفیقی از آن‌ها می‌توانید به فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان مراجعه کنید. در این فروشگاه انواع صنایع دستی نفیس نظیر تخته نرد درون خاتم تذهیب که با بهره‌گیری از مواد اولیه طبیعی و مرغوب و به دست هنرمندان خبره تذهیب‌کار این سرزمین ساخته شده‌اند عرضه می‌شوند. صنایع دستی موجود در آرامان را می‌توانید به عنوان هدیه برای خانواده و دوستان و عزیزان خود در مناسبت‌های مختلف تهیه کنید و برق خوشحالی را در چشم‌های آن‌ها ببینید.