انواع زیراندازها در منازل خانواده‌های ایرانی نقش بسیار مهمی دارد. یکی از انواع زیراندازها، گلیم است که به صورت سنتی و طرح‌های خاص بافته می‌شود. گلیم‌ها حتی در جهیزیه عروس نیز بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند. اغلب گلیم‌های بافته و ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم توسط عشایر و مردم روستایی انجام می‌شود.
در این مقاله هنر گلیم بافی معرفی شده و علاوه بر بیان تعریف گلیم، به بررسی دلایل ایجاد نقوش مختلف بر آن نیز پرداخته می‌شود. ویژگی‌های هر نقش، خصوصیات انواع گلیم‌های و بسیار دیگر از موضوعات مربوط به گلیم و نقوش آن در این مقاله بررسی خواهد شد.
گلیم‌های ایرانی، زیراندازهایی فاقد پرز و اغلب دستباف هستند که بیشتر در ایلات عشایر و برخی از استان‌های ایران نمود پیدا می‌کند. گلیم بافی هنری به یاد ماندنی بوده و از قدیم‌الایام بین اقوام ایرانی رواج زیادی داشته است و قدمت چندین هزارساله دارد. گستردگی این هنر به قدری بالا است که در هر یک از مناطق به شکل مختلفی بافته شده و طرح خاصی دارد.
گلیم در لغت به معنای جامه پشمی که در لباس نیز کاربرد داشته و اما یکی از تعاریف بهتر برای گلیم، زیراندازی است که در اثر درهم تنیدن تار و پود به وجود می‌آید. برای بافت گلیم از انواع نخ‌ها و ریس‌های گوناگون استفاده شده و ساختار این نخ‌ها نیز کاملاً طبیعی است. نقوش مختلف بر روی گلیم به وسیله خلاقیت بافنده ایجاد می‌شود.
معرفی انواع گلیم ایرانی
هنر گلیم‌بافی ایرانی و ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم انواع مختلفی دارد و در سه دسته مختلف تقسیم‌بندی می‌شود؛
1. گلیم تخت یا دورو (Flat Kilim)
این نوع گلیم‌ها، همان گلیم ساده هستند و برای بافت آنها از روش مخصوص پودگذاری استفاده می‌شود. گلیم دورو تنها دارای تار و پود است. گلیم تخت به نسبت دیگر انواع گلیم ضخامت کمتری داشته و نگاره‌های دو طرف آن طرح‌های کاملاً یکسانی دارند. به همین علت هر دوطرف گلیم قابل استفاده است.
2. ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم: گلیم یک‌رو یا سوماک (Sumak Kilim)
واژه سوماک ریشه قفقازی داشته و از نام شاماخیا که شهری در این منطقه است، گرفته شده. در منطقه شاماخیا گلیم‌های بسیار زیبا با طرح‌های گلدار و ظریف بافته می‌شود. بافت سوماک نیز مخصوص بوده و از نوع بافت پود پیچی و پیچش پود است.
برای بافت پیچیشی باید نخ‌ها به دور چله یا تار پیچیده می‌شوند و نقش‌های را ایجاد می‌کنند. اضافات نخ بافت نیز به پشت کار رفته و مخفی خواهد شد.
بهترین و ظریف‌ترین نوع گلیم یک‌رو و سوماک از آن گلیم‌بافان قفقازی بوده و از قرن بیستم در کشورهای ترکیه و ایران نیز بافته می‌شوند. ضخامت این نوع گلیم به نسبت گلیم معمولی بیشتر بوده و تار و پود آن نازک‌تر خواهد بود.
با توجه به نوع بافت گلیم سوماک، ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم فقط از طرف روی آن قابل مشاهده بوده و پشت گلیم هیچ‌گونه طرح خاصی نخواهد داشت و تنها نخ‌های رنگی به صورت نامنظم دیده می‌شود.
در واقع بافت گلیم سوماک در تاریخ گلیم و فرش‌بافی ایرانی تحولی عظیم بوده و ویژگی‌های تکاملی بیشتری را شامل می‌شود. از انواع گلیم یک‌رو سوماک می‌توان به گلیم ورنی بافته شده در استان اردبیل و آذربایجان شرقی، گلیم شیرکی پیچ که در استان کرمان بافته می‌شود و همچنین رندی که مربوط به استان خوزستان و فارس است، اشاره نمود.
3. گلیم‌های یک‌رو غیرسوماک
بافت این نوع گلیم‌ها، ترکیبی از بافت‌های مختلف است و در هرکدام از آنها می‌توان از بافت‌های خاصی استفاده نمود. در واقع بافت یک گلیم غیرسوماک می‌تواند شبیه به بافت یک گلیم دورو ساده، بافت گلیم سوماک و بافت فرش‌بافی باشد.
این روش‌ها شامل بافت پودگذاری، پود پیچی و گره زدن می‌شود. گلیم‌های گل برجسته استان ایلام، گلیم گچمه استان گهگلویه و بویر احمد و همچنین گلیم شورکی استان خراسان و برخی دیگر از گلیم‌های استان‌های مختلف در دسته‌بندی گلیم غیرسوماک قرار می‌گیرند.
تاریخچه گلیم و گلیم‌بافی
نخسین زیراندازها در نمونه‌های بین‌النهرین و آفریقا بافته شده است. نمونه‌های یافت شده در این مناطق نشان می‌دهند منشا بافت گلیم‌ها و نساجی، حصیربافی و سبدبافی بوده است.
نخستین زیراندازها توسط نی و گیاهانی که در مرداب‌ها رشد می‌کنند، بافته شده‌اند. در واقع درگیر کردن الیاف گیاهان، باعث یافت شیوه تولید پارچه، گلیم و قالی شده و در نهایت با استفاده از خلاقیت و ذوق بشر این هنر پیشرفت زیادی کرده است.
در سال 1949 اولین قالی در روسیه به نام قالی پازیریک یافت شد و قدمت آن مربوط به 500 سال قبل از میلاد می‌باشد. تاریخ پیدایش هنر گلیم‌بافی به 3000 سال قبل از میلاد برگشته و در حدود 1000 سال قدمت بیشتری نسبت به قالی‌بافی دارد. قدیمی‌ترین گلیم نیز در ناحیه ختن یافت شده است که احتمالاً قدمت آن به قرن چهار تا پنج میلادی برمی‌گردد.
در ایران نیز بافندگی و گلیم‌بافی در سده دهم هجری شروع شد و در دوران صفوی تحولی عظیم در این هنر به وجود آمد. در این دوران گلیم‌ها، با تارهای سیم و زر بافته شده و جنبه اشرافی داشتند. طرح‌های روی آن بهتر نمایش پیدا کرده و ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم راحت‌تر از فرش خواهد بود.
ویژگی‌های ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم های ایرانی
از اصلی‌ترین خصوصیات گلیم‌ها، نقوش ایجاد شده بر روی آنها است. در واقع این طرح‌ها نشان‌دهنده طرز فکر بافنده بوده و گاهی از محیط زندگی وی نشأت می‌گیرد. شیوه‌های ایجاد نقوش بر روی گلیم متفاوت بوده و هیچ طرحی بر بافنده تحمیل نمی‌شود.
بافنده‌ها می‌توانند بر اساس خلاقیت و تخیل خود نقش‌ها را ایجاد می‌کنند. البته این امکان وجود دارد که گلیم‌های سفارشی توسط بافنده‌ها بافته شوند. گلیم‌ها علاوه بر جنبه هنری، برای بافندگان خود جنبه اقتصادی نیز دارند.
درصورت تقاضای بازار برخی از نقش‌های طراحی شده بیشتر تولید شده و در فروشگاه‌ها موجود می‌باشد. نقوش طراحی شده از ویژگی‌های خاصی برخوردارند و در ادامه برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها بازگو شده‌اند؛
- هیچ نمونه و نقشه واحدی برا اقتباس بافندگان برای ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم وجود ندارد. بافنده‌ها با توجه به سلیقه و خلاقیت خود توانایی تغییر طرح‌ها را دارند. به عنوان مثال حتی یک طرح مانند مرغابی در انواع گلیم‌ها یکسان نیستند و به شکل متفاوت بافته شده‌اند. حتی اگر بافت هر جزء از نقشه به یک شکل باشد ولی تلفیق طرح‌ها با یکدیگر متفاوت خواهد بود. به همین دلیل هیچ‌گاه نمی‌توان دو گلیم کاملاً یکسان داشت.
- نقش‌ها همیشه در ذهن بافندگان شکل گرفته و بر روی گلیم پیاده می‌شود و همگی ساخته ذهن بافنده و تصورات ذهنی او هستند. به همین دلیل است طرح‌هایی که به‌کار می‌برند هرکدام به نوعی خاص بافته می‌شوند. به عنوان مثال بافنده‌ای که به طبیعت علاقه بیشتری دارد، در طراحی گلیم‌های خود از نقوش نباتات، حیوانات و گل‌های مختلف استفاده می‌کند.
- طراحی‌ها بسیار ساده هستند و تنها خطوط اصلی نقشی را که بافنده قصد نشان دادن آن را دارد، نمایان می‌کند. ساده زیستی و سبک زندگی روستائیان و عشایر در بافت و طراحی‌های گلیم‌ها قابل مشاهده است. طرح‌ها، سایه و روشن نداشته و بدون هرگونه جلوه‌های نقاشی و طراحی نشان داده می‌شود.
- نقوش ایجاد شده بر روی گلیم‌ها به صورت هندسی خواهند بود زیرا که بافتن به صورت تک تار در گلیم وجود ندارد. همچنین نقش‌ها کاملاً پر و ریز بافت هستند. زمینه گلیم تقریباً پر از نقش و نگارهای متفاوت است.
- گلیم شاید در دید کلی، متقارن به نظر برسد اما جزئیات ناهمگون بافته شده در گلیم، این تقارن را به هم خواهد زد. به‌طور مثال ممکن است جهت هر یک از نقوش در دو طرف گلیم یکسان نباشد و یا خرده نقش‌هایی در یک طرف گلیم باشد که در طرف دیگر یافت نشود. در کل اما در همه این بی‌نظمی‌ها، نظم خاصی وجود دارد. تقارن نیز هم در طول و هم در طراحی عرضی ایجاد شده است.
- استفاده از رنگ‌های متضاد در ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم بسیار رایج بوده اما ترکیب رنگی گلیم‌ها به نوعی نیست که چشم را اذیت کرده و موجب دلزدگی شود بلکه موجب خیرگی طراحی خواهد شد. البته رنگ‌های استفاده شده در گلیم‌ها محدود هستند و هر یک جایگاه مخصوص به خود را دارند. در گلیم‌های جدید اما استفاده از رنگ سرخابی بیشتر شده است. به کارگیری از رنگ زرد نیز به صورت سفارشی بوده در غیر این صورت زیاد کاربردی در بافت گلیم ندارد.
- حاشیه‌های لبه گلیم با پشم سیاه بز بافته می‌شود. در قسمت طولی با پهنای 3 الی 4 سانتی‌متر و در قسمت عرضی با پهنای 1 الی 2 سانتی‌متر بافت با پشم بز انجام خواهد شد. این حاشیه موجب افزایش دوام و بقای گلیم شده و به زیبایی آن نیز می‌افزاید.
- ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم پردینه و یا گلیم پارچه‌ای در اغلب موارد به گلیم‌های پشمی شباهت دارد. بقیه نقش‌های گلیم پارچه‌ای که با گلیم پشمی متفاوت است، به صورت راه راه و همان قاچ‌های خربزه‌ای است. مواد اولیه پردینه‌ها پارچه بوده و کیفیت و دوام پشم و گلیم پشمی را نخواهند داشت و همچنین نمی‌توانند به خوبی و در ظرافت کامل نقش را نمایش دهند.
انواع نمادها و نگاره‌ها در گلیم‌های ایرانی
برای یافتن رمز و راز معنایی نقشه گلیم‌های شرقی و ایرانی باید شروع به تفسیر انواع نمادها و نگاره‌ها نمود. تحقیقاتی که درباره ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم انجام می‌شود بر سه پایه استوار است؛ ابتدا ساختار بافت‌های گوناگون و اشکال هندسی تجزیه و تجلیل می‌شوند.
در مرحله بعدی به بررسی تاریخ عشایر، مهاجرت‌های ایشان، شیوه زندگی، اعتقادات و خرافات آنها پرداخته خواهد شد. مرحله آخر نیز مربوط به بررسی ظهور و گسترش انواع این طراحی‌ها در سنت‌های خانوادگی و فرهنگ روستاییان و دیگر یکجانشینان می‌پردازد.
در ساده‌ترین روش بافندگی که به آن بافت متعادل نیز گفته می‌شود، ایجاد نقش بر روی گلیم تنها به صورت دایره‌هایی توخالی امکان‌پذیر خواهد بود. اگر تارها مثل همیشه باشند و پودها شانه‌کشی شوند، خط‌ها یا راه‌هایی به رنگ تار یا پود کشیده شده ایجاد می‌شود.
در میان عشایر به این راه‌ها در تار و پود گلیم، بافت تار رو یا پود رو می‌گویند. بافت چاک‌دار نیز نوعی دیگری از بافت گلیم است که موجب درهم شکستن خطوط ایجاد شده در بافت تار رو یا پود رو می‌شود. به علت محدودیت‌های بافندگی، با استفاده از این نوع بافت می‌توان اشکال مثلثی، الماسی شکل، پلکانی و زوایای 90 و 45 درجه ایجاد کرد.
در گلیم‌ها تعادل رنگ و نقش وجود دارد. هماهنگی دلپذیری بین رنگ و نقش‌های مثبت، منحنی‌ها و تقارن طرح حتی درعین مشاهده تضاد نیز وجود دارد. به این‌گونه نقش‌های تضادگونه، نقش‌پردازی انعکاسی می‌گویند.
برخی از انواع نگاره‌های استفاده در گلیم‌های شامل نگاره‌های تولید، نگاره‌های زندگی، نگاره‌های محافظت از زندگی، نگاره‌های چشم زخم، نگاره‌های زندگی پس از مرگ و سایر نگاره‌ها می‌شوند.
سخن پایانی ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم
در مطلب فوق به بررسی گلیم‌بافی و انواع ایجاد نقوش مختلف بر روی گلیم پرداختیم. در انتهای متن قصد داریم تا به نکات مهم در نگهداری گلیم بپردازیم، امیدواریم مطلب ارائه شده برایتان مفید بوده باشد.
- گلیم‌ها نباید در محیط مرطوب نگهداری شوند زیرا که رطوبت بعد مدتی موجب پوسیدگی گلیم خواهد شد.
- گلیم را نباید در زیر نور مستقیم خورشید گذاشت. نور مستقیم موجب پریدن رنگ‌های گلیم و درنتیجه از بین رفتن نقوش آن می‌شود و همچنین بر تار و پود گلیم نیز تأثیرگذار بوده و طول عمر آن را کم می‌کند.
- برای شستشو و لکه‌زدایی گلیم بهتر است از آب ولرم استفاده شود. برای لکه‌زدایی بهتر است محلول سرکه سفید، آب ولرم و مقداری شامپو فرش به کار گرفته شود. همچنین برای شستشوی گلیم نباید به طور مداوم از قالیشویی استفاده کرد و توصیه می‌شود درخانه و رعایت توصیه‌های لازم، گلیم شستشو شود.