در مقاله پیش رو با عنوان «بررسی هنر جذاب پته دوزی و روش های آن» می‌خواهیم در مورد این هنر اصیل ایرانی مطالب ارزشمندی را ارائه دهیم. در ابتدا به تعریف این نوع از رودوزی می‌پردازیم و مختصری از تاریخچه آن را با هم مرور می‌کنیم. سپس روش‌های مختلفی که برای دوخت آن به کار گرفته می‌شود را مورد بررسی قرار می‌دهیم. اگر به این نوع از رودوزی کرمانی علاقه دارید و می‌خواهید با دوخت پته بیشتر آشنا شوید، این مقاله برایتان مفید خواهد بود.
از جمله هنرهای اصیل ایرانی که بیشتر، خانم‌ها به فعالیت در آن مشغول هستند، پته یا سلسله دوزی است. سرچشمه این هنر از دیار کرمان است و زنان کرمانی قرن‌ها است که این هنر را در دست گرفته و شگفتی می‌آفرینند. هنرمند برای خلق یک اثر هنری با پته از رنگ‌ها و طرح‌های مختلفی استفاده می‌کند و این موضوع باعث شده که پته در نزد ایرانیان و حتی کشورهای خارجی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شود. در ادامه بیشتر در مورد این نوع از رودوزی کرمانی مطالب مهمی را در اختیارتان قرار خواهیم داد. همراه ما باشید.
نگاهی به سلسله دوزی چیست و تاریخچه‌ای آن
این هنر با نام‌های دیگری چون سلسله دوزی و فطه دوزی نیز شناخته می‌شود. پته از جمله هنرهای اصیل و قدیمی در استان کرمان است که هنرمند با استفاده از پارچه مخصوص و نخ طرح‌های زیبایی را می‌دوزد. پژوهشگران تاریخ هنر قدمت پته را به قرن دوازدهم هجری قمری نسبت می‌دهند. البته با توجه به اوضاع و احوالی که در هر دوره‌ای از تاریخ وجود داشت احتمال می‌رود که این هنر زمان‌هایی در اوج و زمان‌هایی نیز رو به افول نهاده است.
در دوران قاجار که به عنوان یکی از پُرالتهاب‌ترین دوره‌های تاریخی در این سرزمین شناخته می‌شود، پته و دوخت آن رو به افول رفت و هنرمندان انگیزه لازم برای فعالیت را از دست داده بودند و کمترین آثار سلسله دوزی را تولید کرده‌اند.
اما به طور کلی هنرمندان که عهدی با این هنر بسته بودند اجازه ندادند فطه دوزی برای همیشه رو به خاموشی برود. در هر شرایط دشواری سعی کردند که به فعالیت در این عرصه هنری بپردازند و باعث حیرت همگان شوند.
چه ابزاری در پته دوزی مورد نیاز است؟
یکی از اصول مهم برای دوخت پته جمع‌آوری وسایل مورد نیاز آن است. بیشتر هنرمندان که معمولا بانوان هستند، به این نکته تأکید دارند که هر هنرمندی باید وسایل لازم برای دوخت پته را داشته باشد تا بتواند اثر هنری ارزشمندی را تولید کند. در ادامه ابزار مورد نیاز برای دوخت پته را با هم مرور می‌کنیم.
پارچه مخصوص برای دوخت پته
هنرمندان پته دوز از عریض استفاده می‌کنند. البته این پارچه با نام‌های «شال پته، شال زمینه یا پارچه زمینه» نیز شناخته می‌شود. در گذشته‌های دور با ماشین‌های دستی و ابتدایی اقدام به تهیه پارچه می‌کردند و امروزه برای راحتی کار از ماشین‌های جدیدی که ترمه را با آن می‌بافند، استفاده می‌کنند.
انگشتانه برای محافظت از دست
انگشتانه در دوخت پته بسیار لازم است و هنرمند باید آن را در انگشت سبابه خود قرار دهد. بسته به نیاز هنرمند و راحتی آن، انگشتانه‌ها را به صورت پلاستیکی، فلزی و چرمی تولید می‌کنند. البته نوع فلزی آن ضد زنگ است و برای استفاده طولانی مدت بسیار مناسب خواهد بود.
قیچی، جزئی جدا نشدنی در سلسله دوزی
حقیقتا بدون قیچی، هنرمند نمی‌تواند در خلق اثری هنری موفق عمل کند. قیچی‌هایی که برای دوخت پته مورد استفاده قرار می‌گیرند در اندازه‌ها و فرم‌های مختلفی هستند. قیچی‌هایی که مخصوص گل‌دوزی هستند نیز برای دوخت پته مورد استفاده قرار می‌گیرند. نوعی از قیچی با عنوان «سر کج» وجود دارد که هنرمند برای چیدن دالبرها از آن استفاده می‌کند. البته به طور معمول در پته دوزی، قیچی‌های سر صاف بیشتر کاربرد دارند.
چه نخ‌هایی در دوخت پته مورد استفاده قرار می‌گیرند؟
برای دوخت پته از نخ‌هایی که به عنوان «ریس» شناخته می‌شود استفاده می‌کنند. ریس یک نوع نخ پشمی است که به وسیله ماشین ریسیده می‌شود. تفاوت ریس با نخ‌های معمولی در تعداد تاب‌های آن است. یعنی تعداد تاب‌های ریس بیشتر از نخ معمولی است. در هر سانتی‌متر 9 تاب در ریس وجود دارد.
نکته جالب در مورد شماره‌گذاری این نخ‌ها است. هر چقدر شماره‌های ریس بزرگ‌تر باشند، یعنی ریس ظریف‌تر است.
در دوخت پته از چه سوزنی استفاده می‌شود؟
هنرمندان برای دوخت پته از سوزن مخصوصی با عنوان «چنایل» استفاده می‌کنند. سوراخ این سوزن بزرگ است و طول متوسطی دارد و همچنین نوک آن به اندازه کافی تیز است تا به راحتی از پارچه عبور کند. چون نخ پته پشمی است به همین دلیل سوراخ آن را گشاد در نظر می‌گیرند.
طول سوزن را متوسط در نظر می‌گیرند تا در پایان کار نخ کمتری به هدر برود. این سوزن‌ها شماره دارند. اگر هنرمند بخواهد نخ‌های پشمی ضخیم را برای دوخت پته مورد استفاده قرار دهد از سوزن شماره 18 استفاده می‌کند.
پته به چه روش هایی دوخته می‌شود؟
بعد از اینکه با ابزار مهم سلسله دوزی آشنا شدید حالا نوبت به آشنایی با روش های پته دوزی است. دوخت‌های پته بسیار خاص و خارق‌العاده است، نباید این تصور را داشته باشیم که پته و دوخت آن مانند گل‌دوزی است. در هر دوختی معنا و مفهومی نهفته است و هنرمند قصد دارد آن را به هنردوست منتقل کند. در ادامه روش های مختلف دوخت پته را با هم مرور می‌کنیم.
روش اول: بخیه ساقه‌دوزی
در این روش هنرمند سوزن را از پارچه بیرون می‌آورد و نخ را در سمت چپ سوزن قرار می‌دهد و در همین فاصله دوباره آن را در پارچه فرو می‌کند. بعد دو مرتبه سوزن را بیرون آورده و روی یک خطی که طرح مورد نظر است، کار را ادامه می‌دهد. با کمک دوخت بخیه هنرمند می‌تواند خطوط نازکی را به راحتی بدوزد. البته برای دوخت حاشیه‌ها و برگ‌ها نیز از این دوخت استفاده می‌کنند.
روش دوم: شلال ساده
یکی از ساده‌ترین روش هایی که هنرمند برای پته دوزی آن را مورد استفاده قرار می‌دهد، شلال ساده است. در این روش پته دوز دوختن را در امتداد یک خط ادامه می‌دهد. حالا این خط ممکن است که صاف یا منحنی باشد. کوک‌هایی که در شلال ساده به کار می‌گیرند، معمولا در اندازه‌های مشخصی هستند.
روش سوم: ساقه‌دوزی پهن
یکی از دوخت‌های بسیار پُرکاربرد در انواع سوزن‌دوزی‌ها، ساقه‌دوزی پهن است. در این روش هنرمند سوزن را با دقت از طرح بیرون می‌آورد و نخ را در قسمت راست سوزن به صورت کاملا ثابت نگه می‌دارد و بعد کاملا مایل سوزن را در پارچه فرو می‌کند و از آن بیرون می‌آورد.
اگر هنرمند بخواهد طرح مورد نظرش پهنای بیشتری داشته باشد باید سوزن را بیشتر مایل کند و در پاچه فرو ببرد. وقتی هنرمند چند رج ساقه‌دوزی را کنار هم تکرار می‌کند نیز می‌تواند به پهن‌تر شدن طرح مورد نظر کمک کند.
روش چهارم: تک زنجیره‌ای
هنرمند برای اینکه بتواند گلبرگ‌های کوچک را به زیباترین شکل ممکن درآورد از روش تک زنجیره‌ای استفاده می‌کند. در این روش برای دوخت گلبرگ‌های کوچک، هنرمند سوزن را از قسمت بالایی گل بیرون می‌آورد و نخ را مانند یک حلقه زیر سوزن می‌گذارد و از طرف مقابل آن سوزن را بیرون می‌آورد. البته روش دوخت سه زنجیره‌ای هم وجود دارد که دقیقا مانند دوخت تک زنجیره‌ای است. تفاوت آن با تک زنجیره‌ای این است که هنرمند در هر گلبرگ سه زنجیره می‌دوزد.
روش پنجم: دوخت زیگزاگ
هنرمند در این روش دوخت را بین دو خط موازی انجام می‌دهد. پته دوز در این روش برای دوخت، سوزن را به سمت راست پارچه می‌برد و تعدادی از تارهای پارچه را روی سوزن می‌گیرد و بعد آن را از سمت چپ خارج می‌کند. دوخت باید طوری انجام شود که بتوان شلال کوچکی را پشت کار مشاهده کرد.
در واقع این شلال باید یک بار روی خط پایین و بار دیگر روی خط بالا با دقت دوخته شود. البته هنرمند باید دقت کند که فضای خالی بین هر شلال باقی بماند که اندازه آن باید به اندازه خود شلال باشد. از این دوخت برای تزیین حاشیه استفاده می‌کنند.
روش ششم: شاخه‌دوزی
یکی از دوخت‌های مهم در پته دوزی استفاده از شاخه‌دوزی است. در این روش هنرمند یک لا از نخی که انتخاب کرده را روی کار قرار می‌دهد. بعد با استفاده از سوزن مخصوص روی کار اُریب می‌زند. هنرمند در این قسمت مراقب است که بخیه‌ها دقیقا قرینه یکدیگر باشند و نخی که روی کار زده کاملا در کار خوابیده باشد.
روش هفتم: توپُردوزی ساده
یکی از روش های دوختی که برای پُر کردن سطح کار آن را مورد استفاده قرار می‌دهند، توپُردوزی ساده است. در این روش هنرمند دقت می‌کند که وقتی سوزن را فرو می‌کند آن را از سمت چپ کار بیرون بیاورد و نخ همواره بالا باشد.
همان‌طوری که نخ بالا قرار دارد هنرمند یک شلال کوچک در سمت راست می‌زند، بعد به سراغ نخ پایین می‌رود و یک شلال کوچک هم در سمت چپ کار می‌دوزد. باید روی دوخت انجام شده یک بست مورب به وجود آید.
روش هشتم: دندان‌موشی
یکی دیگر از روش های پته دوزی، دندان‌موشی است. در این دوخت هنرمند باید دوخت را از چپ به راست آغاز کند. هنرمند سوزن را از زیر پارچه بیرون می‌کشد و بالا می‌آورد و مواظب است که نخ را زیر انگشت شصت چپ نگه داشته باشد تا بتواند یک گره ایجاد کند. بعد سوزن را از زیر پارچه روی نخی که گره شده بالا می‌آورد و این کار را تا پایان دوخت دندان‌موشی ادامه می‌دهد.
روش نهم: دوخت بخارا
یکی از دوخت‌های مهمی که برای پوشاندن سطح‌های بسیار بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرد، دوخت بخارا است. در این دوخت هنرمند در هر نوبت یک لا از نخ را روی سطحی که می‌خواهد آن را پُر کند، قرار می‌دهد. دوخت بخارا را به صورت بخیه‌های ریز می‌دوزد.
روش دهم: ساتن دوزی
هنرمند برای اینکه بتواند دایره‌های کوچک را پُر کند به سراغ ساتن‌دوزی می‌رود. این دوخت از جمله دوخت‌های اصلی در دوخت پته است. هنرمند در ابتدا دایره‌های کوچک را ساتن دوزی می‌کند و بعد به سراغ دو قطر دایره می‌رود و سپس چهار قسمت آن را با دقت پُر می‌کند.
روش یازدهم: پتک چهار سوزنه
یکی از روش‌های دوخت که هنرمند از آن برای پُر کردن داخل طرح‌ها استفاده می‌کند، پتک چهار سوزنه است. پتک چهار سوزنه دارای دو نوع است. نوع اول آن «پتک چهار سوزنه مورب» و نوع دوم آن «پتک چهار سوزنه دندانه‌دار» است. البته پتک چهار گوش هم وجود دارد که در این نوع دوخت هنرمند بین دو خطوط موازی را با پتک چهار گوش به دقت و با ظرافت پُر می‌کند.
چه طرح‌هایی در سلسله دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
حتما برایتان جای سؤال است که در پته از چه نقوشی استفاده می‌کنند؟ هنر پته دوزی هنر نقش‌ها و طرح‌های مختلف است. هنرمندان از دیرباز طرح‌ها و نقش‌های اصیل ایرانی را در کار مورد استفاده قرار می‌دادند. هنرمندان پته دوز کرمانی طبیعت آرمانی خود را در طرح‌های پته به کار می‌برند تا به نوعی از کائنات تمنای سرسبزی و خرمی کنند. به طور کلی طرح‌هایی که در پته به کار می‌روند شامل: «طرح درخت زندگی، شاخه گوزنی، سروی، ترنج، کاج کوچک، کاج بزرگ، بته بادامی، نقش ترنج و پرنده» می‌شوند.
نقوشی که در پته کرمان وجود دارد با باورهای مردم این دیار پیوند خورده است. اگر می‌خواهید درباره تعابیر گوناگون از پته‌دوزی بدانید این مقاله را از دست ندهید.
کاربرد پته دوزی
مبدأ پیدایش هنر پته دوزی به دوره صفویان برمی‌گردد، در آن زمان از هنر پته دوزی بیشتر برای تولید لباس‌های زمستانی استفاده می‌کردند؛ این لباس‌ها که بیشتر به رنگ زرد کم‌رنگ و زرد لیمویی عرضه می‌شد به لباس نادری شهرت داشتند. با گذشت زمان از پته برای ساخت محصولات تزئینی خانه نظیر پرده نیز بهره گرفته شده است. همچنین از این پارچه برای تولید پالتو، کت و شال نیز در این دوره استفاده می‌کردند.
با توجه به زیبایی، ماندگاری و دوام این پارچه امروزه از آن برای تولید انواع رومیزی برای میز جلومبلی، میز نهارخوری و میز عسلی استفاده می‌شود. علاوه بر این استفاده از پارچه پته دوزی به عنوان سفره هفت سین بسیار پرطرفدار است. از دیگر کابردهای پته دوزی می‌توان به تولید رویه کوسن، روتختی، رویه بالش، سجاده، جلد قرآن و زیرلیوانی اشاره کرد.
رنگ‌های مورد استفاده در پته دوزی
هارمونی رنگ‌ها در بررسی هنر جذاب پته دوزی یکی از مهم‌ترین اصول تولید آن به شمار می‌رود و در صورتی‌که رنگ‌های مورد استفاده در محصولات پته دوزی به خوبی انتخاب نشوند از ارزش محصول نهایی کاسته می‌شود.
خوب است بدانید که نخ‌های پته دوزی در ابتدا بی‌رنگ هستند با انجام مراحلی نظیر تابیدن و رنگرزی نخ‌های رنگی مناسب پته دوزی تولید می‌شوند. در گذشته بیشتر از رنگ‌های مشکی، نارنجی، قرمز، عنابی، آبی تیره و لاکی برای تولید محصولات پته دوزی استفاده می‌کردند.
امروزه گرایش به استفاده از رنگ‌های روشن بیشتر شده است؛ با این حال با توجه به اینکه نقوش پته دوزی هندسی و شلوغ نیستند استفاده از رنگ‌های تیره جلوه بیشتری به طرح‌ها می‌بخشند و ارتباط میان نقوش را بهتر نمایان می‌سازند.
انتخاب رنگ برای برخی از نقوش مانند گل و درخت ساده است و رنگ کلی آن‌ها از قبل مشخص است؛ بنابراین تنها لازم است که برای طراحی جزئیات آن رنگ‌ها را انتخاب نمود اما برای نقوش دیگری نظیر بته جقه، گلدان، طرح‌های انتزاعی و طرح‌های کتیبه‌ای باید رنگ‌ها را اصولی و در تناسب با سایر اجزا انتخاب نمود.
پیشنهادات آرامان برای محصولات پته‌دوزی
پته سوزنی قرمز دو متری
یکی از بهترین کاربردهای پته به عنوان رومیزی است. رومیزی‌های پته در ابعاد و اندازه‌های مختلفی تولید می‌شوند که همین موضوع می‌تواند کاربردی بودن آن را افزایش دهد. پته سوزنی قرمز دو متری از برند آرامان به عنوان یک رومیزی قرمز رنگ می‌تواند جلوه زیبایی به خانه شما بدهد.
پته سوزنی قرمز دو متری
کوسن سفید نگینی
یکی از کاربردهای مهم پته استفاده آن به عنوان کوسن است. این مهم می‌تواند زیبایی مبل شما را دو چندان کند. کوسن سفید نگینی از برند آرامان با رنگ‌های شادی طراحی و دوخته شده است. قرار گرفتن یک بته جقه بزرگ در وسط کار، زیبایی آن را دو چندان کرده است.
کوسن سفید نگینی
روتختی قرمز نگینی
یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود افراد خواب خوبی داشته باشند استفاده از روتختی‌هایی با رنگ‌های زیبا و طرح‌های سنتی است. روتختی قرمز نگینی از برند آرامان می‌تواند فضایی دلنشین و آرام‌بخش به فضای خانه شما بدهد و خواب راحتی را برایتان فراهم کند.
روتختی قرمز نگینی
نکات مهم درباره هنر جذاب پته دوزی و روش های آن
هنر اصیل پته دوزی یادگاری از دوره‌های گذشته است. زنانی که دوخت پته را انجام می‌دادند به نوعی شادی‌ها و ناراحتی‌های خود را در قالب دوخت‌های متنوع روی پته پیاده می‌کردند. اکنون هم بیشتر کسانی که پته می‌دوزند زنان هستند و همواره نیز به زیباترین شکل ممکن این هنر را زنده نگه داشته‌اند. با حمایت‌های مادی و معنوی از پته‌هایی که در کشور تولید می‌شود می‌توانید به رونق این هنر ایرانی کمک کنید. محصولاتی که در متن معرفی کرده‌ایم در فروشگاه اینترنتی آرامان وجود دارند و می‌توانید به راحتی آن‌ها را تهیه کنید. در ادامه مهم‌ترین نکات این مقاله را با هم مرور می‌کنیم:
- مرغوب‌ترین پته، پته‌ای است که آن را روی شال سفید دوخته باشند.
- بعد از اینکه هنرمند پته را می‌دوزد، باید پته را بشوید و بعد آن را اتو بکشد.
- در گذشته از رنگ‌های تیره استفاده می‌کردند ولی امروزه رنگ‌های روشن‌تری در دوخت پته به کار می‌گیرند.
- برای اینکه هر متر پته دوخته شود به ۴۰۰۳۳۷۵ نخ مورد نیاز است.
- پته مصارف مختلفی چون: «سجاده، جانماز، پرده، زیر لیوانی، جلد قرآن، شال، تزئینات رومیزی» را دارد.