هنر تشعیر، یکی از انواع صنایع دستی ایرانی است که همراه با تذهیب در زمره هنرهای ظریف و تزئینی به‌شمار می‌روند. این هنر در ابتدا برای آراستن نسخه‌های خطی کتاب‌ها، مرقعات و آثار نگارگری مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اما امروزه این هنر کلاسیک ایرانی برای ساخت ظروف تشعیر و نقش‌زنی روی سایر سطوح نظیر در و دیوار و پرده‌ها نیز کاربرد دارد. درصورتیکه تمایل دارد با ویژگی‌های این هنر ارزنده بیشتر آشنا شوید، در ادامه مطلب با ما همراه باشید.
تاریخچه هنر تشعیر
نگارگری ایرانی هنری کهن است که از قرن‌های گذشته در این سرزمین رواج پیدا کرده است. این هنر ارزنده که محققان غربی به آن مینیاتور می‌گویند، سابقه‌ای افتخار آمیز و پربار در ایران دارد که حاصل تلاش هنرمندان این عرصه است.
تاریخچه هنر تشعیر
نگارگری ایرانی هنری کهن است که از قرن‌های گذشته در این سرزمین رواج پیدا کرده است. این هنر ارزنده که محققان غربی به آن مینیاتور می‌گویند، سابقه‌ای افتخار آمیز و پربار در ایران دارد که حاصل تلاش هنرمندان این عرصه است.
تاریخچه تشعیر
تشعیر در لغت به معنای مو است و باتوجه به ریز بودن و ظرافت نقوش آن، به این نام شهرت دارد. این هنر فاخر، از جمله هنرهای دیرینه این سرزمین به‌حساب می‌آید و مورخان بر این باورند که که پیشینه آن به دوره تیموریان و اوایل قرن دهم برمی‌گردد.
هنر تشعیر در ابتدا متأثر از نقاشی‌های چینی برای تزئین کتاب‌های نفیس خطی توسط نگارگران ایرانی مورد استفاده قرار گرفت؛ این هنرمندان نقش و نگارهای تشعیر را با رنگ طلایی یا سایر رنگ‌های روشن روی زمینه لاجوردی طراحی می‌کردند.
هنرمندان تشعیرساز زیادی در ایران پرورش یافته‌اند؛ از جمله مشهورترین اساتید سازنده این صنایع دستی نفیس می‌توان از استاد میرک هروی نقاش یاد کرد که به‌عنوان پدر هنر تشعیر در ایران شناخته می‌شود. همچنین استاد حسین بهزاد که هنرجوی ایشان بودند، نقش مهمی در پیشرفت این هنر داشته‌اند.
تاریخچه هنر تذهیب
تذهیب که در اصطلاح به آن طلاکاری یا زراندودی نیز اطلاق می‌شود، مجموعه‌ای از طرح‌های متنوع و جذاب است که برای زیباترکردن کتاب‌ها به‌خصوص کتاب‌های مذهبی و فرهنگی و آراستن در و دیوارهای مکان‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شایان ذکر است که در دوره‌های مختلف سلجوقیان، تیموریان، قاجار و صفویان، سبک‌های متنوعی از این هنر فاخر متداول بوده است. با مهاجرت هنرمندان تذهیب‌ساز ایرانی به سایر کشورها نظیر ترکیه و هند، این صنایع دستی در مناطق دیگر دنیا نیز متداول گردیده‌اند. شایان ذکر است که تذهیب اروپایی نیز برای ساخت انواع صنایع دستی در کشورهای اروپایی رایج شده است؛ با این حال، شباهت زیادی با تذهیب ایرانی ندارد و نقوش آن بیشتر شامل ساقه درختان و برگ‌های رنگی هستند.
ویژگی‌های هنر تشعیر
- یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های صنایع دستی تشعیر، استفاده از قلم نازک و ظریف برای طراحی نقوش است که به آن مویینه‌کاری اطلاق می‌شود.
- تشعیر حیوانات یا وحوش به دو نوع گرفت و گیر و نخجیری تقسیم‌بندی می‌شود؛ در تشعیر گرفت و گیر، لحظه‌های خیالی درگیری حیوانات تصویرسازی می‌شوند. در تشعیر نخجیری نیز، تصاویری کلی از انواع حیوانات زمینی و دریایی و پرندگان که واقعی یا اساطیری هستند، نقش‌زنی می‌شوند.
- تشعیر به‌عنوان پیوند دهنده تصویر و تذهیب شناخته می‌شود و در دوره‌هایی از تصویر انسان نیز برای تزئین کتاب‌ها و سطوح استفاده می‌شده است.
- برای آراستن سرفصل‌ها و حاشیه کتاب‌ها با استفاده از هنر تشعیر، عمدتاً از دو نوع رنگ استفاده می‌شود؛ رنگ‌های روحی که برای تزئین و پرداختن نقش و نگارهای ظریف کاربرد دارند، برای آشکار کردن احساسات و تمایلات درونی انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند. رنگ‌های جسمی که از غلظت بیشتری برخوردارند، برای ساخت مینیاتور مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای آشکار کردن آن دسته از خصوصیات انسانی که در تضاد با احساسات لطیف او هستند، کاربرد دارد.
- برای آراستن صفحات قرآن کریم و جلد آن علاوه‌بر تذهیب، از تشعیر هم استفاده می‌شود؛ اما تنها نقوش گل و گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرند و از نقوش حیوانات و تصاویر انسان استفاده نمی‌شود. همچنین گفتنی است که تشعیر مورد استفاده در قرآن بیشتر از نوع تک رنگ است. خوب است بدانید که برای زینت بخشیدن به سایر کتاب های مقدس نظیر انجیل، از تشعیر چهره انسان و حیوانات هم استفاده شده است و تنوعی از رنگ‌های روشن مورد استفاده قرار گرفته است.
- یکی از ویژگی‌های متمایز محصولات حاصل از هنر تشعیر، این است که ترکیب‌بندی تصاویر و نقوش در عین پیوسته و منسجم بودن، یکنواخت نیست؛ به‌طوری‌که با مشاهده این نقوش، چشم‌های بیننده به حاشیه و سایر بخش‌ها هدایت می‌شود و ظرافت و زیبایی آن، چشم‌ها را خیره می‌کند.
انواع تشعیر
تشعیر بر اساس متریال مورد استفاده و سبک ساخت آن به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
تشعیر نقش
تشعیر نقش، یکی از سبک‌های قدیمی ساخت محصولات این هنر دستی است که به آن، تشعیر نقش طراز هم گفته می‌شود. در این سبک، تنها از یک نوع رنگ استفاده می‌شود و نقش‌زنی بر اساس روش طرح-نقشی انجام می‌شود.
تشعیر سپید قلم
برای ساخت آثار هنری تشعیر با استفاده از این سبک، از سفیداب استفاده می‌شود و بر روی بوم مرغش که نوعی سنگ شفاف و مقاوم است، انجام می‌شود.
تشعیر زرین
برای ساخت صنایع دستی با استفاده از سبک تشعیر زرین، از شیوه طلاکوبی یا زراندودی استفاده می‌شود.
تشعیر روغنی
تشعیر روغنی نیز سبکی دیرینه در ساخت محصولات این هنر دستی به‌حساب می‌آید و زمان پیدایش آن به دوره صفویان برمی‌گردد. در این سبک، برای آراستن جلد روغنی انواع کتاب‌های نفیس، از طلاکوبی بر روی زمینه مشکی استفاده می‌شود و درخشش بی‌نظیری ایجاد می‌کند.
مراحل انجام تشعیر
مراحل انجام تشعیر مشابه مراحل نگارگری است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- مرحله اول تشعیرسازی، طراحی است؛ در این مرحله، طرح مورد نظر هنرمند با مداد روی کاغذ کالک یا کاغذ پوستی ترسیم می‌شود.
- مرحله دوم، طرح‌اندازی است؛ به این ترتیب که کاغذ کالک مرحله قبل را که روی آن طرح مورد نظر کشیده شده است، بر روی مقوا چسبانده می‌شود. سپس با استفاده از مهره یا سنگ عقیق، دوباره روی طرح نقش‌زنی انجام می‌شود تا طرح مورد نظر بر روی مقوا به تصویر کشیده شود.
- مرحله سوم، قلم‌گیری اولیه است؛ در این مرحله، با استفاده از یک قلم مخصوص ظریف و مرکب قهوه‌ای رنگ، طرح مورد نظر بر روی مقوا ترسیم می‌شود و خطوط به‌جا مانده از طرح مدادی پاک می‌شوند. مرحله قلم‌گیری، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مراحل تشعیرسازی به‌شمار می‌رود و باید با دقت بالایی انجام شود؛ به‌طوری‌که خطوط مورد نظر بسیار ظریف و نازک و مشابه طرح اصلی ترسیم شوند.
- چهارمین مرحله شامل رنگآمیزی دقیق طرح موردن ظر با بهره‌گیری از رنگ‌های جسمی یا روحی است؛ انتخاب نوع رنگ نیز بر اساس سلیقه و تجربه هنرمند تشعیرساز صورت می‌گیرد.
- مرحله پنجم، قلم‌گیری ثانویه است؛ در این مرحله، پس از رنگآمیزی کامل طرح، حاشیه آن با استفاده از یک قلم نازک و مرکب برجسته می‌شود.
- مرحله ششم و نهایی تشعیرسازی، سایه و روشن زدن روی طرح مورد نظر است. در این مرحله، با استفاده از آبرنگ، روی طرح مورد نظر پرداخته می‌شود سپس با استفاده از قلم نازک، روی طرح سایه و روشن زده می‌شود.
ابزارهای مورد نیاز برای اجرای هنر تشعیر
مهم‌ترین تجهیزات مورد استفاده برای اجرای هنر تشعیر، بوم یا زمینه کار است که در حقیقت، نوعی کاغذ رنگ شده و آهار مهره خورده است. بوم کار را عمدتاً با استفاده از گیاهانی نظیر زعفران، پوست درخت گردو و حنا رنگآمیزی می‌کنند و لعاب می‌دهند و با سنگ عقیق مهره می‌کنند تا سطح آن یکنواخت و صیقلی شده و آماده انجام مراحل تشعیرسازی شود.
پودر طلای 24 عیار، مداد مشکی، کاغذ پوستی و چسب سریشم نیز از دیگر وسایل مورد نیاز آن هستند.
مقایسه هنر تشعیر و تذهیب
همانطور که اشاره شد، هنر تذهیب و تشعیر هر دو زیرمجموعه‌ای از نگارگری به‌شمار می‌روند و برای تزئین و زیباسازی سطوح و حاشیه آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، با این حال، تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این دو هنر شاخص، نوع نقوش و طرح‌های مورد استفاده است.
به‌طوری‌که برای تولید صنایع دستی تذهیب، عمدتاً از نقوش اسلیمی، ختایی، ترنج، شمسه، واگیره، لچکی و اشکال هندسی استفاده می‌شود. این در حالی است که نقوش مورد استفاده در هنر تشعیر بیشتر شامل گل و گیاهان، حیوانات و انسان‌ها است. همچنین نقوش مورد استفاده در هنر تذهیب، به‌طور کاملاً متقارن در پیرامون یک طرح ترسیم می‌شوند.
یکی دیگر از تفاوت‌های هنر تذهیب و تشعیر، در رنگآمیزی آثار ساخته شده است؛ به‌طوری‌که آثار تذهیب اغلب با طلاکوبی روی زمینه مشکی رنگآمیزی می‌شوند، درحالیکه برای رنگ آمیزی آثار هنری تشعیر علاوه‌بر طلاکوبی از سایر رنگ‌های روشن و شفاف هم بهره گرفته می‌شود.
انواع روش‌های اجرای تشعیر
شیوه‌های اجرای تشعیر به فراخور سلیقه و خلاقیت هنرمند تشعیرساز متفاوت هستند؛ در ادامه به مهم‌ترین تکنیک‌های اجرای این هنر دستی اشاره می‌کنیم.
روش معکوس
در روش معکوس، نقوش طراحی شده تشعیر به‌صورت جداگانه و بریده شده بر روی متن مورد نظر قرار می‌گیرند و با استفاده از رنگ‌های روشن افشانگری می‌شوند، سپس محل‌های خالی باقی‌مانده را نیز سایه‌پردازی می‌کنند.
روش مشبک
در روش مشبک، طرح اصلی را بر روی سطح قرار می‌دهند، سپس محل‌های خالی را جدا می‌کنند و در نهایت قلم‌گیری و سایه‌پردازی را انجام می‌دهند. این روش اجرای تشعیر بیشتر برای آراستن چرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
روش تک رنگ
در این روش، نقوش مورد نظر تنها با یک رنگ روی متن طراحی می‌شوند سپس قلم‌گیری و سایه‌پردازی را روی آن انجام می‌دهند. روش تک رنگ تشعیر بیشتر با استفاده از رنگ آبی انجام می‌شود.
روش چند رنگ
در این روش، محصولات صنایع دستی تشعیر را با رنگ های متنوعی رنگآمیزی می‌کنند و به قلم‌گیری و سایه‌پردازی می‌پردازند.
محصولات حاصل از هنر تشعیر
علاوه‌بر زیباسازی و تزئین جلد و صفحات کتاب‌های نفیس و آراستن در و دیوارهای اماکن مذهبی و فرهنگی، یکی دیگر از کاربردهای تشعیر در زینت دادن به ظروف فلزی آشپزخانه و پذیرایی، به‌خصوص ظروف مسی است.
کلام آخر آشنایی با هنر تشعیر
در این مطلب به بررسی جامع یکی از هنرهای جذاب کتاب‌آرایی یعنی هنر تشعیر پرداختیم و انواع و ویژگی‌های آن را بیان نمودیم، همچنین تفاوت‌های هنر دستی تشعیر با تذهیب را مورد بررسی قرار دادیم. در ادامه، به‌صورت خلاصه نکاتی مهم درباره هنر پرطرفدار تشعیر را با هم مرور می‌کنیم:
- یکی از تعاریف مهم هنر دستی تشعیر، آن است که تشعیر، نوعی نقاشی گرافیکی برای تزئین کتاب‌های خطی است؛ ضمن آنکه برای آراستن سنگ‌تراشی، حجاری و نقش‌زنی روی ظروف و دست‌بافته‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- کتاب‌آرایی که یکی از مقاصد اصلی صنایع دستی تشعیر است؛ به هنرهایی گفته می‌شود که متناسب و هماهنگ با متن کتاب و برای فهم بهتر مطلب به خوانندگان، برای آراسته کردن صفحات و جلد آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله معروف‌ترین هنرهای زیرمجموعه کتاب‌آرایی شامل تذهیب، تشعیر، ترصیع، طلاکاری، خطاطی، قطاعی، مرکب سازی، ابری سازی، صحافی، تصویرگری، جلدسازی و نظایر آن هستند.
- خوب است بدانید که به هنر دستی تشعیر و تذهیب و هنرهای دیگری نظیر حل‌کاری، ابری زرنشان و مطلانویسی، هنرهای طلایی نیز گفته می‌شود.
- یکی از نقوش پرطرفدار تشعیر در ساخت صنایع دستی مربوط به این هنر، نقوش ترکیبی هستند. این نوع طرح‌ها به‌صورت تلفیقی از نقوش تجریدی، گیاهان، حیوانات و پرندگان همراه با نهرهای آب و رودخانه‌ها ترسیم می‌شوند و بسیار زیبا و چشم‌نواز هستند.
- برای آشنایی با انواع هنرهای فاخر ایرانی و تهیه انواع محصولات صنایع دستی تولید شده در استان‌های مختلف کشور، می‌توانید از فروشگاه آنلاین صنایع دستی آرامان بازدید کنید. در وب‌سایت این فروشگاه تنوع بالایی از آثار هنری دستی با قیمت مناسب عرضه شده‌اند؛ ضمن آنکه محصولات این فروشگاه از مواد اولیه باکیفیت و درجه یک تهیه شده‌اند و حاصل خلاقیت هنرمندان و صنعتگران باتجربه هستند. بنابراین می‌توانید با اطمینان از مرغوبیت محصولات، صنایع دستی مورد نظرتان را در آرامان سفارش دهید و در اسرع وقت تحویل بگیرید.