اکثر افراد، حتی یکبار در طول عمر خود، پارچه‌های ترمه را دیده‌اند. پارچه ترمه در ایران و طی سال‌های اخیر در سراسر جهان، طرفداران بسیاری داشته و جزو نفیس‌ترین انواع پارچه محسوب می‌شود. نقش و نگارهای مخصوصی که در این نوع پارچه استفاده شده است، موجب افزایش زیبایی بی‌اندازه آن‌ها می‌شود. هنر ترمه دوزی یا ترمه بافی از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی بوده که تا امروز نیز قدمت خود را حفظ کرده است. در ادامه بیشتر با این هنر آشنا شده و کاربرهای آن بیان خواهند شد.
ترمه دوزی از جمله فاخرترین هنرهای ایرانی بوده که هنری تجملاتی نیز به حساب می‌آید. الیاف زربافتی که در این نوع پارچه استفاده می‌شود، محدودیت پارچه ترمه را دوچندان کرده و آن را جزو محبوب‌ترین صنایع دستی ایرانی قرار داده است. بافت پارچه ترمه از قدمت بالایی برخوردار بوده و لباس پادشاهان و اقوام سلطنتی در دوران گذشته، از جنس این پارچه دوخته می‌شدند.
درحال حاضر این هنر در ایران به عنوان یک صنعت نیز شناخته می‌شود. صادرات یکی از گزینه‌های پردرآمد برای بافندگان پارچه‌های ترمه محسوب می‌شود. در بازارهای اروپایی، انواع پارچه‌های ترمه بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرند. بافت پارچه‌های ترمه بسیار ظریف و با دقت کافی انجام شده و همچنین بسیار مرغوب و باکیفیت هستند. درصد بالایی از مواد اولیه که برای بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد را الیاف ابریشمی و یا پشم طبیعی تشکیل خواهد داد. در فروشگاه صنایع دستی آرامان می توانید مشخصات انواع پارچه های ترمه بافی را در طرح ها و نقش های متنوع ببینید.
تاریخچه هنر ترمه دوزی یا ترمه بافی
برخلاف باور برخی از محققین این حوزه، تحقیقات نشان می‌دهد که ترمه دوزی در ابتدا در ایران شکل گرفته و سپس به مناطق دیگر آسیای مرکزی و کشمیر منتقل شده است. حتی مقایسه ترمه‌های ایرانی و کشمیری نیز نشان دهنده کیفیت بالاتر ترمه ایرانی است. در یکی از آثار به جا مانده از دهلیز مسجد جامع یزد، نشان‌دهنده این است که از سده‌های قبل، ترمه دوزی در یزد رواج زیادی داشته و مردم به بافت ترمه مشغول بوده‌اند.
این شهر از گذشته یکی از بزرگترین مراکز تجمع زرتشیان بوده و بعد از ورود اسلام به ایران، برخی از هنرمندان ترمه باف زرتشتی به کشورهای دیگری نظیر هند مهاجرت نمودند و هنر خود را در آن کشورها ادامه دادند.
آن‌ها از پارچه‌های ترمه برای دوخت لباس‌های سنتی و مذهبی خود استفاده می‌کردند. طرح مخصوص ترمه یعنی طرح بته جقه نیز از همان دوران رایج شد. بته جقه در واقع نماد سرو خمیده‌ای است که زرتشت، پیامبر ایرانی، آن را کنار آتشکده کاشت و به اهورامزدا تقدیم کرد. بعد از وقوع این داستان، سرو خمیده به عنوان درخت مقدس شناخته و طرح آن در نفیس‌ترین پارچه ایرانی به کار گرفته شد.
به طور کلی از هنر ترمه بافی و ترمه دوزی از سال 900 هجری قمری به قبل، پیشینه دقیقی در دست نیست. اما این هنر در دوران دیلمیان و سلجوقیان پیشرفت‌هایی داشته ولی از اوایل دوران صفویان رونق زیادی یافته است. از نظر تاریخ‌شناسان، اوج این هنر در زمان شاه عباس بوده و محصولات ترمه دوزی از آن دوران به کشورهای زیادی صادر می‌شدند. همچنین ترمه دوزی به همت امیرکبیر توسعه زیادی پیدا کرد و برای صحافی کتاب‌های نفیس مورد استفاده قرار می‌گرفت و به آن جلد ترمه‌ای می‌گفتند.
پارچه‌های زربافت و همچنین پارچه ترمه اولین بار از ایران وارد کشور هندوستان شده است. خلاقیت، ذوق و هنر بافندگان موجب شد تا در زمانی اندک، پارچه‌های ترمه ایرانی در نوع بی‌سابقه باشند. درحال حاضر این پارچه در شهر یزد به صورت مدرن و سنتی بافته می‌شود. البته شهرهای دیگری نظیر اصفهان و کرمان نیز به بافت ترمه مشغول هستند ولی ترمه یزد به مراتب معروف‌تر است.
مراحل بافت ترمه
1. مواد اولیه مورد استفاده
قبل شروع بافت پارچه ترمه باید مواد اولیه آن تهیه شود. پارچه ترمه اغلب از پشم گوسفند و ابریشم بافته می‌شود. در واقع پشم سفید رایج‌ترین ماده اولیه‌ای است که برای بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دلایل اصلی استفاده از آن، رنگ‌آمیزی دلخوان پشم سفید به دیگر رنگ‌های متنوع است. پشمی که در هنر ترمه دوزی استفاده می‌شود باید از کیفیت بالایی برخوردار بوده و اندازه الیاف آن بلند باشد. جنس پشم گوسفندان نژاد ایرانی و کشمیری، مرغوبیت خوبی داشته و به طور نسبتاً مناسبی سفید و براق هستند.
بهترین پشمی که برای بافت ترمه قابل استفاده بوده، پشم ناحیه پهلوها، شکم، پشت گردن و ساق دست و پا است. در قرن 16 میلادی، پشم‌ریسی و زنگ‌آمیزی پشم در ایران پیشرفت زیادی داشته و در دوران صفویه به اوج شکوفایی خود رسیده است. هنرمندان ایرانی نیز با تلفیق این آموزش‌ها با تجربیات خود، طراحی‌ها بسیار زیبایی بر روی پارچه‌های ترمه انجام دادند.
2. شستن پشم‌ها
قبل از استفاده هر نوع پشمی برای ترمه دوزی، باید چربی‌ها و کثیفی‌ها را از پشم تمیز کرد. این عمل را باید قبل از رنگ‌ریزی انجام داد. اغلب ایرانیان قبل از چیدن پشم، گوسفند را به مدت 10 دقیقه در آب و محلول قلیایی خیس می‌کنند تا جدا کردن چربی‌ها از پشم راحت‌تر شود. سپس چندین بار گوسفندها در آب تمیز، شسته می‌شوند. در نتیجه پشم کاملاً تمیز و براق خواهد شد.
3. سفید کردن پشم
دو روش برای سفید کردن پشم در ایران وجود دارد. در روش اول پشم‌ها در چمنزارها پهن خواهد شد و با جذب شبنم و تبخیر آن‌ها به طور مداوم، پشم‌ها سفید می‌شوند. این عمل باید در چندین مرحله انجام شود. در روش دوم، برای سفید کردن پشم‌ها از مشتقات گوگرد استفاده خواهد شد.
4. ثابت کردن رنگ‌ها
بعد از سفید شدن پشم‌ها، باید رنگ‌آمیزی شوند. اگر رنگ‌ها به طور مستقیم صورت گیرد، ثبات و دوام چندانی نخواهند داشت. رنگرزهای ایرانی برای رفع مشکل دوام رنگ از ماده‌ای به نام دندانه استفاده می‌کنند. دندانه نوعی ماده شیمیایی است که قابلیت جذب رنگ را در پشم افزایش می‌دهد. دندانه باید کاملاً خالص شوند تا اثربخشی کافی را داشته باشد.
5. رنگرزی با مواد طبیعی و شیمیایی
رنگ‌هایی که در هنر ترمه دوزی ایرانی قدیمی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد از نوع طبیعی بوده و معمولاً از گیاهان طبیعی بدست می‌آیند. رنگ‌ها از بخش‌های مختلف گیاه مانند ریشه، تنه، برگ، گل، میوه یا پوست گیاه تولید خواهد شد. نگهداری از پارچه‌های ترمه‌ای که از جنس پشم بافته شده‌اند، بسیار سخت است و رطوبت و بید بر آن‌ها اثرگذار هستند و به همین علت اطلاعات کمی از ترکیب و فرمول رنگ‌های طبیعی باقی مانده است.
پارچه های قلمکاری چه کاربردهایی دارند را در این مقاله از فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان بخوانید.
طرح‌های بافته شده بر روی ترمه
در طراحی نقوش ترمه، محدودیتی برای هنرمند وجود ندارد و هنرمندان می‌توانند با توجه به نیازهای خریداران و همچنین هنر و خلاقیت خود، طراح‌های بسیار زیبایی را پدید آورند. در واقع واژه ترمه نیز خود به معنی سرو خمیده است و ریشه هندی دارد. به طور کلی این نقوش در هنر ترمه دوزی به سه دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند؛
- نقوش ترمه تزئینی: شامل انواع خطوط مورب و یا منحنی است، به طور مثال شاخ گوزنی
- نقوش گیاهی: طرح گل و بته‌هایی که به صورت تک یا دسته در پارچه طراحی می‌شوند را نقوش گیاهی می‌گویند. در پارچه‌های ترمه کشمیری بیشتر از نقش گل‌های صفوی ایرانی الهام گرفته می‌شود.
- نقوش حیوانی: طرح‌های پرندگانی نظیر طوطی، خروس، طاووس که به طور ساده و یا همراه با دیگر نقوش در طراحی ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرند. نقوش حیوانی در انواع ترمه‌های ایرانی و کشمیری کاربرد دارد.
صنایع دستی چیست را در این مقاله از فروشگاه اینترنتی صنایع دستی آرامان بخوانید.
انواع محصولات هنر ترمه دوزی
محصولات ترمه دوزی نیز مانند سایر منسوجات، انواع مختلفی دارد که در ادامه به اغلب آن‌ها اشاره می‌شود؛
- شال چارقدی: ابعاد شال چارقدی 5/1 در 5/1 بوده و اغلب برای روسری یا بقچه کاربرد دارد. طرح‌های این نوع ترمه اغلب از نوع لچک ترنجی است و یا از طرح‌های متدوال برای بافت آن استفاده می‌شود.
- شال راه راه: این نوع در دو اندازه، شال پهن راه راه و شال باریک راه راه تولید می‌شود که هرکدام از آن‌ها کاربرد متفاوتی دارند. افراد می‌توانند بر اساس سلیقه خود یکی از دو نوع شال راه راه را انتخاب کرده و استفاده نمایند.
- شال کشمیری: پارچه‌های ترمه یزدی با نقش بته جقه اولین بار در یزد تولید و به علت محبوبیت زیاد به کشور هند و شهر کشمیر نیز صادر شد. درحال حاضر نیز معروف‌ترین شال‌های کشمیری با طرح‌های بته جقه، شاخ گوزنی و درخت بادامی تولید می‌شوند.
- شال اتابکی: این نوع شال نیز از انواع هنر ترمه دوزی کشمیری است که در بافت آن از پشم بسیار نرم و لطیف استفاده خواهد شد.
- شال بندی: طرح اصلی شال بندی به صورت لانه زنبور بوده که داخل هر یک از این لانه‌ها یک گل یا بوته طراحی می‌شود.
- شال محرمات: این نوع شال نیز طراحی مشابه شال راه راه دارد با این تفاوت که راه‌های شال محرمات پهناهای یکسانی ندارند.
- شال زمردی: از بهترین و باکیفیت‌ترین انواع شال کشمیری، شال زمردی است که زمینه اصلی آن به رنگ نیلی، طراحی می‌شود. نقش‌های اصلی این نوع شال شامل بته جقه و طرح‌هایی به رنگ سبز علی‌الخصوص سبز زمردی است.
- شال کرمان: به ترمه‌های بافته شده در کرمان، شال کرمان نیز می‌گویند که انواع مختلفی دارد.
- شال امیری: این نوع شال نیز از انواع ترمه‌های کشمیری بوده که در طراحی آن عمدتاً از نقوش بته جقه و شاخ گوزنی استفاده می‌شود.
- شال یزدی: ترمه‌های منطقه یزد از کیفیت بسیار بالایی برخوردار هستند و عمده نقوش آن‌ها، بته جقه، راه راه یا گل‌های شاه عباسی است که ارزش فراوانی نیز دارند.
- شال کمربندی: از این نوع شال ترمه در هند به عنوان ساری استفاده می‌کنند. شال کمربندی، طراحی خاصی ندارد، اما در حاشیه پارچه، بته‌های بزرگ و یا چند رج دیده می‌شود. طول اغلب این نوع شال‌ها به 275 سانتی‌متر و عرض آن به 80 سانتی‌متر خواهد رسید.
- شال رضوی: ظریف‌ترین نوع شال کشمیری، شال رضوی است که نقوش به کار رفته در آن بسیار بزرگ هستند. ظرافت تارهای این نوع شال و تنوع رنگی آن، نشان دهنده این است که هر قسمت از شال رضوی به طور جداگانه بافته شده و سپس هر قسمت به یکدیگر متصل خواهند شد. هنر ترمه دوزی و تجربه هنرمند موجب می‌شود تا جفت کردن ترمه‌ها به گونه‌ای صورت گیرد که شال یک تکه به نظر برسد.
کاربردهای محصولات هنر ترمه دوزی
در گذشته، محصولات ترمه دوزی برای دوخت لباس‌های فاخر و گران‌بها کاربرد داشته‌اند. همچنین پرده، جانماز، خلعتی نیز از جنس ترمه دوخته می‌شد. در دنیای امروز و با محبوبیت بالای این پارچه در بین اقشار جامعه، علاوه بر موارد گفته شده، از پارچه ترمه برای کاربردهایی نظیر مبلمان، پشتی، رومیزی و غیره نیز استفاده می‌شود. این پارچه در گذشته در انحصار اشراف‌زادگان و اقشار پردرآمد جامعه بوده ولی درحال حاضر اقشار متوسط نیز می‌توانند از محصولات هنر ترمه دوزی استفاده کرده و بهره‌ببرند.
ابزارهای مورد نیاز ترمه دوزی
مهم‌ترین ابزار ترمه دوزی دستگاه بافندگی است. این دستگاه شبیه دیگر دستگاه‌های سنتی نساجی از جنس چوب و توسط صنعتگران ساخته می‌شود. بخش‌های مختلف این دستگاه شامل کل سیخ، گرت، ورد، چوب پل، چوب پل دفتین، مشته، پوشال، گوشواره‌کش و پهلوکش است.
دیگر ابزارهای مورد نیاز ترمه دوزی شامل پیله، نخ پنبه، پنبه یا پشم شیشه، نخ و ابریشم مصنوعی برای ایجاد تار و پود ترمه، دستگاه چرخه‌کن، ماکو و ماسوره هستند.
نکات مهم نگهداری از محصولات ترمه دوزی
پس آشنایی با هنر ترمه دوزی و کاربردهای آن می‌خواهیم به نکات مهم نگهداری از پارچه ترمه بپردازیم. برای آنکه ظرافت و جلوه این پارچه در طول زمان حفظ شود لازم است که برای نگهداری و تمیز کردن آن نکات خاصی را رعایت کنید. در ادامه به این نکات اشاره می‌کنیم:
- پارچه ترمه زیبایی و ظرافت زیادی دارد؛ بنابراین برای نگهداری از پارچه ترمه سعی کنید آن را در معرض آفتاب قرار ندهید تا دچار رنگ پریدگی نشود.
- برای جلوگیری از بیدزدگی بهتر است در محل نگهداری پارچه ترمه از نفتالین استفاده شود.
- پارچه ترمه به دلیل وجود ابریشم در ساختار آن ظریف و حساس است؛ بنابراین بهتر است شست‌وشوی آن از طریق بخارشویی یا خشک‌شویی انجام شود. در صورتی‌که می‌خواهید این پارچه را در منزل شست‌وشو کنید از مواد شوینده ملایم و آب ولرم استفاده کنید و از چنگ زدن پارچه هنگام شستن خودداری نمایید.
- هرگز برای شستن پارچه ترمه از ماشین لباسشویی استفاده نکنید؛ چراکه موجب آسیب رسیدن به بافت و ساختار آن می‌شود.
- برای تمیز و براق کردن پارچه ترمه می‌توان پس از شست‌وشو آن را در محلول آب و سرکه قرار داده سپس آبکشی کنید.
- برای خشک کردن پارچه ترمه آن را در هوای آزاد قرار دهید، برای اتو کردن آن نیز حتماً یک پارچه نخی بر روی آن قرار دهید تا اتو به طور مستقیم با پارچه ترمه در تماس نباشد.
پشنهادات آرامان برای محصولات ترمه
پنج تکه ترمه ابریشم
طراحی این نوع ست ترمه به صورت مربع و مستطیل‌های کوچک است که در هرکدام از این شکل‌ها، نقوش و طراح‌های متفاوتی با رنگ‌بندی متنوع بافته شده است. هریک از قسمت‌های این پنج تکه ابریشمی را می‌توان برای قسمت‌های مختلف خانه مورد استفاده قرار داد. به طور کلی این ست هنر ترمه دوزی دارای یک رانر بلند، یک رومیزی مربع بزرگ، یک رانر متوسط و دو رومیزی مربع کوچک است.
پنج تکه ترمه ابریشم
پنج تکه ترمه پلی استر
از طرح‌های بسیار زیبای ترمه که جلوه زیادی نیز به دکوراسیون خانه می‌بخشد، طرح استفاده شده در پنج تکه ترمه پلی استر است. زمینه این ست ترمه، به رنگ فیروزه‌ای بوده که اطراف آن یک رج طراحی نقره‌ای زربافت انجام گرفته و در گوشه‌ها نیز یک بته جقه بزرگ با رنگ غالب قهوه‌ای طراحی شده است. دو طرف تکه‌های مستطیلی پنج تکه ترمه پلی استر، به صورت مثلثی بریده شده‌اند. همچنین یک گزینه مناسب از صنایع دستی برای هدیه روز مادر است.
پنج تکه ترمه پلی استر
یک در یک افشاری پلی استر
یکی از رومیزی‌های ارائه شده در سایت آرامان، رومیزی یک در یک افشاری پلی استر است که طرح و رنگ بسیار زیبایی دارد و در اغلب دکوراسیون‌ها قابل استفاده است. رنگ زمینه این رومیزی به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز است که حاشیه سفید و نقره‌ای دارد. نقش غالب زمینه چهار بته جقه بزرگ در گوشه‌ها بوده و در حاشیه نیز بیشتر از گل‌های شاه عباسی استفاده شده است.
یک در یک افشاری پلی استر
یک در یک پدیده ابریشمی
برای دکوراسیون‌های مجلل باید از اکسسوری مجلل و فاخر نیز استفاده کرد. از انواع طرح‌هایی که بسیار برای رومیزی این نوع دکوراسیون‌ها کاربرد دارد، طرح پدیده ابریشمی است. رومیزی یک در یک پدیده ابریشمی در سایت آرامان با بهترین کیفیت و زیباترین طراحی ارائه شده و در اختیار مشتریان قرار دارد.
یک در یک پدیده ابریشمی
جمع‌بندی
هنر ترمه دوزی از انواع هنرهای ایرانی بوده که قدمت بالایی در ایران دارد. ترمه دوزی ابتدا در ایران انجام و سپس به کشورهای دیگر نظیر هند منتقل شده است. امروزه محصولات متنوعی از این هنر در بازار موجود است که افراد می‌توانند بسته به سلیقه خود، طرح و رنگ آن را انتخاب کرده و مورد استفاده قرار دهند. فروشگاه صنایع دستی آرامان، انواع محصولات ترمه دوزی را در بهترین کیفیت و قیمت ارائه کرده و در اختیار مشتریان قرار داده است.